|
|
 |
|
Kultura Łużycka czy Kultura Kurhanów Zachodniobałtyjskich (?) na stanowisku Szczepanki 8 |
|
|
|
Adam Lisiecki
|
1. Wstęp
Prace wykopaliskowe na stanowisku nr 8 w Szczepankach, nastawione na
badanie epoki kamienia (GUMIŃSKI 2004, tam dalsze dane oraz ilustracje
dotyczące charakterystyki stanowiska oraz metodyki badań),
nieoczekiwanie przyniosły odkrycie osadnictwa z przełomu epok brązu i
żelaza.
Już wcześniej było wiadomo, że na północ od stanowiska Szczepanki 8, na
obszarze należącym do wsi Dudka miała istnieć nawodna osada z wczesnego
okresu epoki żelaza, opisywana przez badacza niemieckiego – K.O.
Rossius’a, wspominana później przez Łucję Okulicz (OKULICZ 1970: 166).
Jednakże wedle weryfikacyjnych badań osiedli nawodnych przeprowadzonych
w latach 1993-1994 nie natrafiono na żadne ślady działalności człowieka
w miejscu, gdzie miało się znajdować ww. osiedle (ŁAPO, OSSOWSKI 2000:
131). Dlatego też odkrycia ze Szczepanek byłyby pierwszym śladem
osadnictwa z przełomu epok brązu i żelaza w tej okolicy.
2. Przebieg badań
Wykopy założono na kulminacji wyspy. W roku 2002 sondażowy wykop
oznaczony literą K miał wymiary 2x2m i mieścił się w obrębie metrów
16-17W i 48-49N (fig.1). Wtedy też, w czasie prowadzonych badań,
natrafiono na nieliczne zabytki ceramiczne z epoki brązu lub wczesnego
okresu epoki żelaza, krzemienie i kości oraz na skraj obiektu nazwanego
K-1.
W roku 2003 kontynuowano badania poszerzając wykop K o kolejne 3m² w
celu uchwycenia pozostałej części obiektu K-1. Wykop ten – KB – w
kształcie litery L przylegał do wykopu K (dalej nazywany: KA) i
obejmował następujące metry: 15-16W i 47N oraz 15W i 48N.
Pod darnią znajdował się piasek z próchnicą i pojedynczymi kamieniami.
W tej warstwie sięgającej mniej więcej do około 20-25cm, posiadającej
ślady orki widoczne na profilach wykopów, znaleziono kilkadziesiąt
zabytków w tym współczesne żelazne spoiwo, fragment drutu kolczastego,
monetę z 1949 roku i hak oraz kilkadziesiąt krzemieni (w tym trapez,
tylczak, poprzecznik i drapacz z fr. wiórowca) i kilkanaście fragmentów
ceramiki (głównie drobne fragmenty, w tym fragment ceramiki
neolitycznej).
Na głębokości około 20-25cm w SW narożniku wykopu KB (fig.1; kwadrat
16W 47N) natrafiono na dwie wyróżniające się kolorem brązowoceglaste
plamy, wychodzące swoim zasięgiem poza wykop, z wieloma kamieniami
dookoła i w stropie, które w przekroju miały miąższość około 10-15cm.
Pośród kamieni znaleziono jedynie bryłkę hematytu.
W czasie dalszej eksploracji, na głębokości około 30-35cm natrafiono na
zarysy dwóch obiektów K-1 i K-2 (fig.1). Natomiast dookoła obiektów
rozciągały się pokłady jasno-żółtego, miejscami jasno-brązowego,
zglinionego piasku oraz bardzo duże ilości kamieni. Liczne zabytki z
tej głębokości to ceramika, krzemienie oraz pojedyncze fragmenty kości.
Niższe warstwy dookoła obiektów to zorsztyniony piasek z miejscowymi wtrętami piasku białożółtego ze żwirem i gliną zwałową.
Ostatnie zabytki w warstwach poza obiektami znaleziono na głębokości
około 45cm od powierzchni ziemi, a więc już zdecydowanie niżej od
stropów obiektów – były to cztery krzemienie. Natomiast najwięcej
zabytków koncentrowało się w obrębie obiektu K-1.
Tabela 1. Liczebności krzemieni i ceramiki w kolejnych poziomach głębokościowych, bez uwzględniania zabytków z obiektów.
Głęb. od pow. ziemi (w cm)
|
Ilość krzemieni |
Ilość ceramiki |
|
Darń i piasek
z próchnicą i kamieniami
|
0-15 |
14 |
7 |
| 15-20 |
16 |
6 |
| 20-25 |
8 |
7 |
| Piasek zgliniony |
25-30 |
4 |
7 |
| Poziom stropów obiektów |
30-35 |
0 |
3 |
| Piasek zorsztyniony |
35-40 |
1 |
0 |
| 40-45 |
2 |
0 |
| 45-50 |
1 |
0 |
Biorąc pod uwagę naruszenie warstw przez wkopane obiekty i orkę, można
podzielić występowanie zabytków na kilka poziomów (tab. 1). W pierwszym
obejmującym najwyższe warstwy, oprócz dobrze datujących zabytków
współczesnych wystąpiły głównie krzemienie i trochę ceramiki. Następnie
warstwa piasku zglinionego pomiędzy poziomem 25cm a poziomem stropów
obiektów (35cm). Ostatnia warstwa z zabytkami to zorsztyniony piasek
występujący poniżej poziomu stropów obiektów i w niej wystąpiły tylko
krzemienie.
Powyższy rozkład jest dość zaskakujący. W poziomie najwyższym ilość
krzemieni osiąga ponad 35 sztuk, gdy ceramiki nie przekracza 15 sztuk.
W warstwie od około 25cm do poziomu stropów obiektów, zmniejsza się
ilość znalezionych krzemieni a wzrasta ceramiki w stosunku do warstwy
wyższej. Na poziomie stropów obiektów – na głębokości 30-35cm nie
znaleziono żadnego krzemienia. W niższej warstwie znajdowano już tylko
krzemienie – 4 sztuki.
3. Obiekt K-1
W planie obiekt miał kształt owalny, natomiast w profilu (cięcie AB)
nieckowaty i miąższość około 30-35cm (fig. 1). Wypełnisko było raczej
jednorodne i składało się szarobrązowego piasku z resztkami próchnicy,
z domieszką żwiru i pojedynczymi kamieniami. W obiekcie znaleziono
kilkadziesiąt fragmentów ceramiki, kilka kości, bryłkę hematytu oraz 3
krzemienie i kilka wytworów kamiennych.
Na uwagę zasługuje przede wszystkim dziwny układ niektórych zabytków.
Np. posiadający ślady obtłuczenia, dużych rozmiarów kamień nr 71 leżał
tuż przy brzegu obiektu, około 10 cm od stropu i przykrywał skupisko
kości. Były to: fragment kości szczęki z zębami oraz fragmenty kości
czaszki należące do sarny, dwa kręgi rybie oraz dość liczne drobne
drzazgi kostne przemieszane z piaskiem. Drobne kości leżały także poza
kamieniem.
Drugie skupienie zabytków wystąpiło również na poziomie 45-50cm. Blisko
siebie leżały: fragment naczynia (fig. 2a), drobne kości oraz kamienne
ciosło (fig. 2l).
Kolejnymi zabytkami – znalezionymi tym razem na samym dnie obiektu –
były: fragment kamienia przypominającego swym kształtem siekierkę (fig.
2m), fragment (wygładzonego?) kamienia o przekroju płasko-wypukłym i
drugi kamień o zbiegających się ściankach, krzemień, oraz fragment
kręgu szyjnego sarny.
Funkcja tej jamy jest dosyć zagadkowa ze względu na układ niektórych
zabytków, niewielką ilość kości i kilka naturalnych kamieni o
kształtach przypominających narzędzia.
4. Obiekt K-2
Obiekt ten znajdował się niecałe pół metra od wyżej opisanego. W planie
miał on kształt owalny, natomiast jego dno (cięcie CD) było nieco
płytsze (sięgało do 20-25cm) i bardziej płaskie niż w obiekcie K-1
(fig. 1). Wypełnisko obiektu było jednorodne i składało się z
szarobrązowego piasku z resztkami próchnicy, domieszką żwiru i kilkoma
kamieniami. W jego obrębie znaleziono jedynie kilka fragmentów ceramiki
oraz krzemień.
5. Ceramika
W obydwu częściach wykopu K znaleziono zaledwie kilkadziesiąt
fragmentów ceramiki, w tym kilka fragmentów wydzielonych. Odkryta
ceramika jest barwy brązowej, szarobrązowej lub jasnobrązowej. Do jej
produkcji dodawano tłucznia kamiennego różnej wielkości (często
grubego) i przeważnie w kolorze różowym, nierzadko z miką. Powierzchnie
naczyń były równe i szorstkie bądź obmazywane. Opis fragmentów
wydzielonych przedstawia tabela 2.
Tabela 2. Zestawienie wydzielonej ceramiki
| Głębokość lub obiekt |
Morfologia |
Kolor i jakość wypału |
Domieszka
|
Wykończenie powierzchni |
Zdobienie |
Fig. |
| 15-20 cm |
wylew ze ściętą krawędzią |
jasnobrązowy |
K+xyz |
równa |
karbowana krawędź, pod nią stemple "łezki" |
2d |
| 30-35 cm |
fr. misy z wew. okapem |
szarożółty, słaby wypał, przełom gruzełkowaty |
PMK+xy |
równa, szorstka z wystającym drobnym tłuczniem |
- |
2b |
| 35-40cm |
wylew z płaską krawędzią o Ø mniejszej od Ø brzuśca |
jasnobrązowy |
K |
równa, wygładzona |
- |
2f |
| obiekt K-1 |
wylew z płaską krawędzią |
brązowoszary |
Krxyz |
równa |
- |
2e |
| obiekt K-1 |
fr. talerza z płaską krawędzią |
jasnobrązowy przełom warstewkowany |
PKr+yz |
równa |
nacięcia/odciski paznokciem? na krawędzi |
2c |
| obiekt K-1 |
fr. naczynia baniastego o Ø wylewu mniejszej od Ø brzuśca; krawędź płaska |
brązowy, przełom ciemnoszary gruzełkowaty, warstewkowany słaby wypał |
MPK+rxyz |
obrzucany rzadką glinką (obecnie część glinki złuszczona), wew. pow. równa |
- |
2a |
Wszystkie fragmenty naczyń, oprócz jednego o pochodzeniu prawdopodobnie
neolitycznym (fig. 2d), należą do typowych pod względem morfologii i
technologii dla przełomu epoki brązu i żelaza, mimo to są trudne do
przyporządkowania kulturowego. Taki zestaw – misa, talerz czy naczynie
baniaste – występują zarówno w kulturze łużyckiej jak i w kulturze
kurhanów zachodniobałtyjskich (KKZB). Naczynia baniaste, niskie o
krótkiej szyjce, o domieszce średnio lub gruboziarnistej i
chropowaconych ściankach były częstym znaleziskiem na łużyckim
stanowisku osadniczym w Worytach. To samo dotyczy mis, które są tam
najliczniejszym typem naczyń. Występują tam również talerze. Naczynia
woryckie często są chropowacone poprzez obrzucanie czy obmazywanie, co
jest cechą typową dla naczyń z osad (DĄBROWSKI, MOGIELNICKA-URBAN 1981:
213-222).
Bardzo podobne naczynia występują też jednak w inwentarzu kultury
kurhanów zachodniobałtyjskich (OKULICZ 1970: 256-259, tabl.
XXV-XXVIII,). Wydaje się, że ceramika ta może nawiązywać zwłaszcza do
grupy II według systematyki Hoffmanna – tak pod względem domieszki, jak
i morfologii i obrzucania powierzchni naczyń. Wedle tego autora grupa
II jest datowana na VI okres epoki brązu i HaD (HOFFMANN 1998: 14-17),
a więc mniej więcej na przełom okresu subborealnego na subatlantycki.
Opisywane naczynia morfologicznie nawiązują też do ceramiki KKZB z
niedalekiej osady w Paprotkach Kolonii (KARCZEWSKI 1998: 112-116, tabl.
1-8), a nawet do ceramiki z Żubronajci na Suwalszczyźnie (SZYMAŃSKI
1998: 122-123).
Jak widać, obecnie trudno jest jednoznacznie przyporządkować omawiane
fragmenty naczyń do jednej kultury. Ogólnie się przyjmuje, że ceramika
pierwszej fazy KKZB nawiązuje do naczyń łużyckich. Obecnie można
jedynie stwierdzić, że jest to ceramika albo łużycka, albo należąca do
wczesnej KKZB.
6. Krzemienie
W czasie badań znaleziono 53 krzemienie, wykonane z surowca morenowego
– powszechnego i łatwo dostępnego na Mazurach. Są to: 3 rdzenie, 2
wióry i 12 fragmentów, 28 odłupków lub ich fragmentów, 2 okruchy oraz 6
narzędzi. Nieznaczna część tych krzemieni została wykonana w technice
łuszczniowej (narzędzia nie były wykonane w tej technice). Prawie
wszystkie krzemienie pokryte są biało-niebieskawą patyną, kilka jest
przepalonych. Chyba wszystkie narzędzia krzemienne (tablica 3), a
przynajmniej te wykonane z wiórów, pochodzą z epoki kamienia i to
raczej z wczesnych lub środkowych okresów osadniczych (por. GUMIŃSKI w
tym tomie).
Tabela 3. Zestawienie wydzielonych krzemieni
|
Głębokość
|
Surowiec
|
Kora
|
Półsurowiec
|
Dług. mm
|
Szer. mm
|
Grub. mm
|
Wytwór
|
Miejsce
retuszu
|
Fig.
|
|
10-15cm
|
morenowy
|
-
|
fr. wióra
|
>13
|
10
|
3
|
półtylczak poprzecznik
|
GW
|
2g
|
|
15-20cm
|
przepalony
|
-
|
fr. wióra
|
>11
|
11
|
1
|
trapez
|
GWS
|
2h
|
|
15-20cm
|
morenowy
|
-
|
fr. wióra
|
>15
|
20
|
3
|
drapacz +
fr. wiórowca
|
GW+
GL
|
2k
|
|
20-25cm
|
morenowy
|
+
|
fr. odłupka
|
>16
|
>26
|
10
|
odłupek retuszowany
|
GW
|
-
|
|
20-25cm
|
morenowy
|
-
|
fr. wióra
|
>13
|
5
|
2
|
tylczak
|
GP
|
2i
|
|
45-50cm
|
morenowy
|
+
|
odłupek
|
21
|
18
|
6
|
odłupek retuszowany
|
DP+
GWL
|
2j
|
Mimo że większość narzędzi (o ile nie wszystkie) i wiórów należy
przypisać epoce kamienia, to część odłupków (a może i wiórów) a
zwłaszcza ze śladami techniki łuszczniowej można łączyć z opisywaną tu
fazą osadniczą.
Materiały krzemienne wiązane z późną epoką brązu w północno-wschodniej
Polsce pochodzą z 86 miejscowości. Odnotowano występowanie
retuszowanych wiórów i odłupków, a prócz tego wymienia się: dość liczne
grociki, rzadkie siekierki, oraz drapacze, zgrzebła, skrobacze, tylczak
i rylec. Wedle Dąbrowskiego krzemieniarstwo łużyckie kontynuuje
tradycje trzcinieckie tak co do techniki łuszczniowej, jak i doboru
miejscowego surowca. Autor ten przyjmuje również wtórne użytkowanie
narzędzi, może nawet i paleolitycznych bądź zgodnie z ich
przeznaczeniem, bądź jako surowca (DĄBROWSKI 1997, str. 72-76).
Natomiast w kulturze kurhanów zachodniobałtyjskich przewagę miała
technika łuszczenia twardym tłukiem i uzyskiwanie odłupków i wiórów o
bardzo nieregularnych kształtach z mocno zaznaczonymi śladami odbić
(ZALEWSKI, MELLIN 1991: 37-41).
7. Kamienie
W wykopie K znaleziono bardzo dużo kamieni. Niektóre mogły spełniać
rolę tłuków czy rozcieraczy. Widać na ich powierzchni obtłuczenia lub
zarysowania. Szczególną uwagę zwróciło kilka kamieni znalezionych w
obrębie obiektu K-1. Zastanawiający jest kamień nr 71, tak z powodu
rozmiarów (ok. 20 cm długości) jak i kontekstu znalezienia. Włożony(?)
do jamy przykrywał skupisko drobnych kości tuż przy samej jego krawędzi
obiektu.
Na poziomie 45-50cm leżała kamienna siekierka lub raczej ciosło
pracujące horyzontalnie, na którego powierzchni widać obtłuczenia (fig.
2l). Ma ona przekrój czworościenny, zbliżony do równoległoboku. Podobne
ciosło znaleziono w pobliskiej, ale paraneolitycznej osadzie w Dudce
(GUMIŃSKI 2001: 145, 148, fig. 10h, 12v) – można więc ewentualnie
sugerować powtórne użytkowanie tego narzędzia. Zbliżone wytwory,
płaskie siekierki o trapezoidalnym kształcie, dość wąskim, spłaszczonym
lub zaokrąglonym obuchu i wąskim klinowatym ostrzu, Łucja Okulicz
określiła jako typowe dla wczesnej epoki żelaza (OKULICZ 1976: 284)
Kolejnymi znaleziskami z obiektu K-1 były: fragment kamienia o bardzo
kruchej strukturze przypominający siekierkę z wnękami (fig. 2m),
fragment kamienia o zbiegających się ściankach oraz fragment kamienia o
przekroju płasko-wypukłym, być może ze śladami gładzenia. Generalnie
jednak znaleziska te zostały ukształtowane przez czynniki przyrodnicze
i zbieżność tych form z prostymi narzędziami należy raczej uznać za
przypadkową. Z drugiej strony przyjmuje się, że cechą charakterystyczną
KKZB jest bogaty zestaw narzędzi kamiennych (OKULICZ-KOZARYN 1989: 588).
W zespołach kultury łużyckiej, aż po wczesną epokę żelaza występują rozmaite wyroby kamienne ale niezbyt licznie.
8. Kości
W wykopie K znaleziono bardzo małą ilość szczątków zwierzęcych, co
mogło być spowodowane ich szybkim rozkładem na kulminacji wzniesienia
(por. GUMIŃSKI w tym tomie). Te, które zostały znalezione, są bardzo
drobne i słabo zachowane. Jedynie w obiekcie K-1 znaleziono kilkanaście
fragmentów, z których część udało się zidentyfikować. Należały one do
sarny: rozpoznano 5 zębów ze szczęki (2 przedtrzonowce i 3 trzonowce z
szyku górnego), kilka fragmentów czaszki (kości podniebiennej) i krąg
szyjny.
Znaleziono także dwa kręgi rybie należące do rodziny karpiowatych, a
które mogą mieć duże znaczenie przy określaniu chronologii stanowiska.
Należy jednak brać pod uwagę i taką ewentualność, że ryby mogły zostać
przyniesione z daleka. Jeśli jednak pochodzą one z miejscowych wód, to
raczej z jeziornych, gdyż ciek wodny Pamer przypominał wtedy raczej ten
dzisiejszy, a więc płytki, zarośnięty, z małymi szansami na rybę.
Mogłoby to oznaczać, że ludzie pojawili się tu znów, po długiej
przerwie od końca neolitu, właśnie wtedy gdy jezioro się odradzało lub
odrodziło – a więc w okresie wilgotniejszym i chłodniejszym.
9. Klimat, hydrośrodowisko a osadnictwo
Wyspa, na której znajduje się stanowisko, niemal do końca epoki
kamienia otoczona była przynajmniej z dwóch stron rozległymi wodami
jeziora Staświńskiego. Korzystne wtedy warunki osadnictwa nad samym
jeziorem, pod koniec neolitu zaczęły się jednak psuć. Nadmierna i coraz
szybciej postępująca eutrofizacja oraz ogólne obniżanie się poziomu wód
w okresie subborealnym doprowadziło do zanikania jeziora, które
prawdopodobnie z początkiem epoki brązu przekształciło się w
niedostępne i bezużyteczne bagno (GUMIŃSKI 1999: 56). Podobne procesy
zachodziły też nad innymi jeziorami, np. Wielkie Jezioro Woryckie,
położone pomiędzy Ostródą a Olsztynem, jeszcze w neolicie (w okresie
atlantyckim) osiągnęło największą głębokość, natomiast od okresu
subborealnego zaczęło się spłycać i zarastać (STUPNICKA 1981: 51).
Zatem na Pojezierzu Mazurskim obserwuje się ogólną tendencję, że
od subborealu nasiliły się procesy prowadzące do szybkiego zarastania,
zatorfiania i wypłycania jezior, czemu sprzyjał koniec subborealu, bo
był to okres suchy i ciepły (DĄBROWSKI 1997, str. 102). Dla środkowego
okresu subborealnego szacuje się, że opady były na poziomie ok. 400-500
mm, co spowodowało obniżenie się poziomu wód gruntowych i zahamowało
proces tworzenia się torfu (KONDRACKI 1972: 51-54).
W świetle dotychczasowych badań, nie ma na stanowisku materiałów
potwierdzających użytkowanie wyspy od czasów neolitu po schyłek epoki
brązu. Innymi słowy w epoce brązu istniała tu przerwa osadnicza. Bagna,
rozciągające się w tym czasie na całym obszarze jeziora Staświńskiego,
były zapewne mało atrakcyjnym miejscem osadniczym.
Dopiero na przełomie subborealu i subatlantyku nastąpiła wyraźniejsza
zmiana klimatu na chłodniejszy i wilgotniejszy, której towarzyszyły
większe opady i podniesienie się poziomu wód (KONDRACKI 1972: 51-54).
Prawdopodobnie wtedy właśnie odradzające się jezioro mogło stać się
znów miejscem przydatnym dla osadnictwa.
Faza przejściowa z subborealu do subatlantyku odpowiada VI okresowi
epoki brązu (DĄBROWSKI 1997: 102), czyli datowana jest na około 750-620
lat p.n.e., chociaż jak sam autor przyznaje daty te należy traktować
bardzo umownie (DĄBROWSKI 1997: 88).
10. Wnioski
Opisywana tu faza pobytu ludności z końca epoki brązu na najwyżej
położonej części wyspy nie pozostawiła po sobie wielu zabytków. Ten
stan utrudnia rozstrzygnięcie postawionego w tytule pytania. Wydaje
się, że łatwiej jest określić, kiedy ponownie zasiedlono wyspę, niż kim
byli ludzie, którzy tu przybyli. Pozostawione nieliczne zabytki
wskazują na niewielką grupę związaną albo z kulturą łużycką, albo z
KKZB, albo też reprezentującą fazę przejściową między obiema kulturami.
Należałoby się też zastanowić, po co przybyli tu ludzie w tamtych
czasach. Nie było to chyba tylko krótkotrwałe obozowisko łowieckie,
skoro wykopano kilka obiektów. Ich wypełniska są jednak ubogie i dość
dziwne, a zachowane kości (wyłącznie zwierząt dzikich) mało
charakterystyczne dla końca epoki brązu. Czy przyczyną powrotu
osadnictwa było znów powstałe tu jezioro? A jeśli tak, to co było
głównym zajęciem tej ludności? I dlaczego zajmowali tylko samą
kulminację wyspy?. Jak widać, te dość ubogie ślady osadnicze mogą
generować więcej pytań, niż jesteśmy w stanie na nie odpowiedzieć.
Wydaje się jednak, że sam fakt odkrycia tego typu punktu osadniczego z
przełomu epoki brązu i żelaza wart jest odnotowania.
11. Bibliografia
DĄBROWSKI J.
1997 Epoka brązu w północno-wschodniej Polsce, Białystok.
DĄBROWSKI J., MOGIELNICKA-URBAN M.
1981 Analiza materiałów kultury łużyckiej ze
stanowisk 1-5 w Worytach, in: Woryty, studium
archeologiczno-przyrodnicze zespołu osadniczego kultury łużyckiej,
J. Dąbrowski ed., Wrocław, p. 203-228.
GUMIŃSKI W.
1999 Środowisko przyrodnicze a tryb gospodarki i
osadnictwa w mezolicie i paraneolicie na stanowisku Dudka w Krainie
Wielkich Jezior Mazurskich, Archeologia Polski 44, p. 31-74.
2001 Kultura Zedmar. Na rubieży neolitu
„zachodniego”, in: Od neolityzacji do początków epoki brązu, J.
Czebreszuk, M. Kryvalcevič, P. Makarowicz eds, Poznań, p. 133-152.
2004 Szczepanki 8. Nowe stanowisko torfowe kultury Zedmar na Mazurach, w niniejszym tomie.
HOFFMANN M.
1998 Ceramika z obszaru południowo-wschodniego
pobrzeża Bałtyku w I tysiącleciu p.n.e. – próba typologii i
periodyzacji, in: Ceramika zachodniobałtyjska od wczesnej epoki żelaza
do początku ery nowożytnej, M. Karczewski ed., Białystok, p. 11-38.
KARCZEWSKI M.
1998 Ceramika kultury kurhanów zachodniobałtyjskich
z osady w Paprotkach Kolonii, stan. 41 w Krainie Wielkich Jezior
Mazurskich, in: Ceramika zachodniobałtyjska od wczesnej epoki żelaza do
początku ery nowożytnej, M. Karczewski ed., Białystok, p. 95-116.
KONDRACKI J.
1972 Polska północno-wschodnia, Warszawa.
ŁAPO J.M., OSSOWSKI W.
2000 Weryfikacyjne badania osiedli nawodnych na
wschodnich Mazurach, przeprowadzone jesienią 1993
roku i wiosną 1994 roku, Światowit 2, fasc. B, p.
128-138.
OKULICZ Ł.
1970 Kultura kurhanów zachodniobałtyjskich we wczesnej epoce żelaza, Wrocław.
1976 Osadnictwo strefy wschodniobałtyckiej w I tysiącleciu przed naszą erą, Wrocław.
OKULICZ-KOZARYN J.
1989 Kultura kurhanów zachodniobałtyjskich, in:
Pradzieje Ziem Polskich, tom I, cz. 2, J. Kmieciński ed., Warszawa, p.
584-603.
STUPNICKA E.
1981 Warunki rozwoju osadnictwa kultury łużyckiej w
Worytach na tle budowy geologicznej terenu i
ewolucji jezior woryckich, in: Woryty, studium
archeologiczno-przyrodnicze zespołu osadniczego kultury łużyckiej,
J. Dąbrowski ed., Wrocław, p. 43-54.
SZYMAŃSKI P.
1998 Żubronajcie – Przyczynek do badań nad
wczesnożelazną ceramiką suwalszczyzny, in: Ceramika
zachodniobałtyjska od wczesnej epoki żelaza do początku ery
nowożytnej, M. Karczewski ed., Białystok, p. 119-138.
ZALEWSKI M., MELLIN I.
1991 Wykorzystanie krzemienia we wczesnej epoce
żelaza w Polsce północno- wschodniej, in: Archeologia
bałtyjska, Olsztyn, p. 37-41.
Tabela uwzględnia ilość ceramiki przed sklejeniem kilku fragmentów.
Analizę kości wykonał Krzysztof Świeżak.
|
|
|
