Jestes tutaj:   Strona g艂贸wna arrow Forum archeologiczne
Kacik Szajmona
Nowo艣ci wydawnicze
Dotacja Pradzieje.pl

Je艣li podobaj膮 Ci si臋 PRADZIEJE.PL i doceniasz to co robimy, wesprzyj nas. Utrzymanie serwera kosztuje dzi艣 naprawd臋 wiele. Liczy si臋 dla nas ka偶da z艂ot贸wka.

Dofinansowanie
Jednorazowo Miesi阠znie

Waluta

Kwota

Waluta

Kwota






Przypomnij mi has艂o
Nie masz konta? Za艂贸偶 sobie
Imperium Rzymskie w czasach najwi臋kszego rozkwitu Drukuj E-mail
Szymon Modzelewski   
Imperium Rzymskie, rozwijaj膮ce si臋 od III w. p.n.e. do V w. n.e. by艂o jednym z niewielu w dziejach staro偶ytnych, kt贸re obj臋艂o swym panowaniem tak ogromny obszar. Jest te偶 czasem z tego powodu nazywane pa艅stwem 艣wiatowym. Rzymianie w艂adali w I i II w. n.e. ogromnymi obszarami po艂o偶onymi wok贸艂 Morza 艢r贸dziemnego. To olbrzymie pa艅stwo da si臋 por贸wna膰 tylko z pa艅stwem chi艅skim za czas贸w dynastii Han (202 p.n.e.- 220 n.e.) i wcze艣niejszym pa艅stwem cesarza Szy-Huang-Ti.
Archeolodzy i historycy prowadz膮cy badania nad Cesarstwem Rzymskim doszli do wielu ciekawych wniosk贸w na temat jego rozwoju, organizacji, gospodarki, zagadnie艅 spo艂ecznych i aspekt贸w 偶ycia codziennego w tym wielkim pa艅stwie staro偶ytno艣ci. Z wynik贸w ich prac wy艂ania si臋 intryguj膮cy obraz cywilizacji, kt贸ry chc臋 tu przedstawi膰. Wa偶ne jest r贸wnie偶 rozwa偶enie roli Rzymu w kontek艣cie istniej膮cych w dobie jego najwi臋kszego rozwoju kultur i cywilizacji na ca艂ym globie.

Kr贸tkie wprowadzenie- rozw贸j Imperium Romanum

Rzym, b臋d膮cy na pocz膮tku swych dziej贸w ma艂膮 osad膮 rolnicz膮 Latyn贸w, po艂o偶on膮 w dolinie Tybru. W toku historycznego rozwoju mieszka艅cy Rzymu przeszli od ustroju monarchii do republiki arystokratycznej (509 p.n.e.). Ju偶 w okresie monarchii Rzymianie uzyskali dominuj膮c膮 pozycj臋 w Zwi膮zku Laty艅skim. Rzymianie po zrzuceni w艂adzy kr贸l贸w pokonali Etrusk贸w pod Aricj膮 w 504 r. p.n.e. W 496 p.n.e. zwyci臋偶yli si艂y Zwi膮zku Laty艅skiego i zdobyli dominacj臋 w tej organizacji. Wa偶nym wydarzeniem we wczesnej historii Rzymu by艂 najazd plemion celtyckich na Itali臋 w 386 r. p.n.e. Rzym zosta艂 zdobyty przez celtyckiego wodza Brennusa, a Rzymianie musieli zap艂aci膰 naje藕d藕com haracz. Wydarzenie to przyczyni艂o si臋 jednak do wewn臋trznej konsolidacji Rzymu. W 338 r. p.n.e. Rzymianie pokonali powt贸rnie Latyn贸w i w艂膮czyli ich ziemie do swego pa艅stwa. W czasie trzech ci臋偶kich wojen samnickich (343 p.n.e.- 291 p.n.e.) rzymskie wojska pokona艂y Samnit贸w oraz ich sprzymierze艅c贸w: Etrusk贸w, Umbr贸w, Sabin贸w i Celt贸w w艂膮czaj膮c ich ziemie w sk艂ad swego w艂adztwa. Stopniowo kolonie greckie na wybrze偶ach po艂udniowej Italii dosta艂y si臋 pod panowanie Rzymu. W 272 r. p.n.e. podbito Tarent, a w 264 p.n.e. etruskie miasto Volsinii, co zako艅czy艂o podb贸j Italii przez Rzym.
W toku zmaga艅 z pa艅stwem kartagi艅skim w czasie I (264-246 p.n.e.) i II (218- 201 p.n.e.) wojny punickiej Republika Rzymska sta艂a si臋 pierwszym mocarstwem w basenie Morza 艢r贸dziemnego. W sk艂ad Rzymu wesz艂y jako prowincje: Sycylia, Sardynia, Korsyka, Baleary, wi臋kszo艣膰 P贸艂wyspu Iberyjskiego. Po III wojnie punickiej (149- 146 p.n.e.) Rzymianie zaj臋li dawne terytorium Kartaginy w Afryce. W II w. p.n.e. Rzymianie podbili Gali臋 Przedalpejsk膮, Macedoni臋, Grecj臋 (zamienione na jedn膮 prowincj臋), zachodni膮 Azj臋 Mniejsz膮 (prowincja Azja), wybrze偶e Iliryjskie, Gali臋 Narbo艅sk膮 i Cylicj臋 (po艂udniowo- wschodnie wybrze偶e Azji Mniejszej).
Przemiany wewn臋trzne w Rzymie doprowadzi艂y do upadku ustroju republika艅skiego i ustanowienia pryncypatu w 27 roku p.n.e. Do tego czasu ambitni rzymscy wodzowie (Pompejusz, Sulla, Cezar, Oktawian) zdo艂ali pobi膰 wiele terytori贸w i zamieni膰 je na prowincj臋. Do 14 r. n.e. Rzym zaj膮艂 w ten spos贸b: Numidi臋, Cyrenajk臋, Pont, Galacj臋, Iliri臋, Mezj臋, Panoni臋, Alpy, Gali臋 Celtyck膮, reszt臋 P贸艂wyspu Iberyjskiego, Egipt, Syri臋 i Palestyn臋, Cypr i Kret臋.
W okresie Cesarstwa legiony doda艂y nieco nowych prowincji, a pa艅stwo zosta艂o zunifikowane. Do 117 roku n.e. zdo艂ano podbi膰: Brytani臋, obszar Agri Decumates (mi臋dzy g贸rnym Renem i Dunajem), Mauretani臋, Tracj臋, Dacj臋, Licj臋 i Pamfili臋, Kapadocj臋, Arabi臋 i cz臋艣膰 p贸艂nocnej Mezopotamii. W tych granicach Imperium utrzyma艂o si臋 do swego upadku w V w. n.e.

Organizacja Imperium- pa艅stwo, administracja, w艂adza, biurokracja, system dr贸g.

Aby sprawnie zarz膮dza膰 podbitymi terenami Rzymianie wprowadzili w ca艂ym Imperium scentralizowany system biurokratycznej administracji. Mia艂 on za zadanie sprawne 艣ci膮ganie nale偶no艣ci podatkowych, organizowanie rob贸t i inwestycji, zarz膮dzanie gospodark膮 i kontrolowanie spo艂ecze艅stwa Imperium. Pragmatyczni rzymianie doprowadzili 贸w system do doskona艂o艣ci. Obszar pa艅stwa podzielony by艂 na okr臋gi administracyjne- prowincje (provincia), kt贸rych mieszka艅cy zobowi膮zani byli p艂aci膰 corocznie podatek pa艅stwu rzymskiemu. Spada艂 te偶 na nich w du偶ej mierze obowi膮zek utrzymywania garnizon贸w i stacjonuj膮cych na terenie danej prowincji wojsk. Prowincj膮 zarz膮dza艂 namiestnik zwany prokuratorem. Prokurator nadzorowa艂 wszelkie prace i inwestycje w swej prowincji, koordynowa艂 zbieranie podatk贸w, pe艂ni艂 funkcje s膮downicze, interesowa艂 si臋 gospodarka i finansami terenu, kt贸rym przysz艂o mu zarz膮dza膰 i dba艂 o porz膮dek. Namiestnik zajmowa艂 pa艂ac w stolicy prowincji, siedzib臋 i widomy symbol rzymskiej w艂adzy nad danym obszarem. Mia艂 do dyspozycji kancelari臋, sekretarzy i rzesz臋 urz臋dnik贸w. Na ca艂ym obszarze Imperium znakami panowania Rzymu by艂y budowane przez prokurator贸w na zlecenie Cesarzy budowle: akwedukty, 艣wi膮tynie, amfiteatry, teatry, 艂uki triumfalne, kolumnady, bazyliki, fora, 艂a藕nie. Rzymski namiestnik Bitynii z II w. n.e., Pliniusz M艂odszy w swych listach do Cesarza Marka Upliusza Trajana porusza艂 sprawy gospodarcze, finansowe (zad艂u偶enie obywateli, finanse miasta Apamei), projekty budowlane (budowa teatru w Nikai), sprawy s膮downictwa (s膮dzenie chrze艣cijan), kwestie spo艂eczne (powo艂ywanie korporacji robotnik贸w, przywileje dla miast) i administracyjne.

Oto lista prowincji rzymskich wraz ze stolicami w okresie rozkwitu Imperium (I-II w. n.e.):

  • Brytania- Londinium,
  • Germania Superior- Colonia Claudia Ara Agrippensis
  • Germania Inferior- Mogontiacum
  • Galia Belgica- Durocortorum
  • Galia Aquitania- Burdigala
  • Galia Lugdunensis- Lugdunum
  • Galia Narbonensis- Narbo
  • Hispania Tarraconensis- Tarraco
  • Hispania Baetica- Corduba
  • Lusitania- Emerita Augusta
  • Korsyka- Aleria
  • Sardynia- Karalis
  • Sycylia- Syrakuzy
  • Alpes Martimae, Alpes Graiae et Poeniae, Alpes Cottiae- Cemenelum
  • Recja- Augusta Vindelicum
  • Norikum- Virunum
  • Panonia Superior- Carnuntum
  • Panonia Inferior- Aquincum
  • Dalmacja-Salona
  • Mezja Superior, Inferior- Viminacium
  • Dacja- Sarmizegetusa
  • Mauretania Tingitana- Tingis
  • Mauretania Caesarensis- Cezarea (Iol)
  • Numidia- Thamugadi
  • Afryka Proconsularis- Kartagina
  • Tracja- Perynt
  • Macedonia- Tesalonika
  • Achaja i Epir- Korynt
  • Kreta- Gortyna
  • Cypr- Pafos
  • Azja- Efez
  • Bitynia i Pont- Nikomedia
  • Galacja- Ancyra
  • Licja i Pamfilia- Myra
  • Kapadocja- Cezarea
  • Cylicja- Tars
  • Syria- Antiochia
  • Egipt- Aleksandria ad Egyptum
  • Arabia Petrea- Nova Traiana Bostra
  • Palestyna- Cezarea
  • Mezopotamia- Dura Europos, Nisibis

Wszystkie te prowincje by艂y cz臋艣ci膮 dobrze zorganizowanego organizmu pa艅stwowego. Ten sprawnie dzia艂aj膮cy system zapewnia艂 porz膮dek i egzekwowanie prawa na ca艂ym obszarze Imperium. Przyczynia艂 si臋 te偶 do rozwoju cywilizacyjne i wzrostu dobrobytu spo艂ecze艅stwa oraz do znacznego ujednolicenia kultury na wielu obszarach.
Miasta w Imperium Romanum posiada艂y do艣膰 rozwini臋ty samorz膮d. We wschodniej cz臋艣ci Imperium zamieszkanej w du偶ej cz臋艣ci przez Grek贸w Rzymianie pozostawili tradycyjne helle艅skie instytucje: areopag- jako rad臋 miejsk膮 i archont贸w jako urz臋dnik贸w. Na zachodzie miasta wzorowa艂y si臋 na Rzymie, posiada艂y na wz贸r rzymskiego senatu kolegia dekurion贸w, czyli rady miast. Ka偶de miasto w Imperium by艂o zarz膮dzane przez prefekta, b臋d膮cego urz臋dnikiem w艂adzy centralnej i podlegaj膮cego namiestnikowi. O porz膮dek dba艂y kohorty miejskie. Ta autonomia, cho膰 przyczynia艂a si臋 do rozwoju spo艂ecze艅stwa, nie rozbija艂a spoisto艣ci Imperium.
Zar贸wno w czasach republiki, jak i p贸藕niej Rzymianie zak艂adali kolonie na terenach prowincjonalnych. Osiedlali si臋 tam obywatele rzymscy, najcz臋艣ciej zdemobilizowani weterani legion贸w. Kolonie te by艂y czynnikiem umacniania w艂adzy Rzymu na podbitych terenach i romanizacji. Mo偶na z nich by艂o bowiem kontrolowa膰 okoliczne obszary, ich mieszka艅cy byli lojalni i szerzyli wok贸艂 rzymsk膮 kultur臋, a w razie potrzeby mo偶na by艂o z nich utworzy膰 oddzia艂y wojskowe. Najwa偶niejsze z owych kolonii to: Nowa Kartagina w Hiszpanii, Lugdunum w Galii, Tingis w Mauretanii, Alba Iulia w Dacji, Korynt w Achai, Apamea w Azji, Berytos w Syrii, Leptis Magna w Afryce.
Oznak膮 silnej i sprawnej administracji by艂a oplataj膮ca ca艂e Imperium sie膰 dr贸g brukowanych, u艂atwiaj膮ca zarz膮dzanie Cesarstwem. Nawet gdyby nie zachowa艂y si臋 偶adne 藕r贸d艂a pisane z czas贸w Cesarstwa, to sie膰 dr贸g odkryta przez archeolog贸w wskazywa艂aby na istnienie silnej administracji w obszarze basenu Morza 艢r贸dziemnego w I-V w. n.e.
Posiadanie tego systemu by艂o dla pa艅stwa bardzo istotne. Drogi 艂膮czy艂y centrum- Rzym ze stolicami prowincji i pomniejszymi miastami. Umo偶liwia艂y szybkie przemieszczanie wojsk w obr臋bie Imperium i usprawnia艂y handel. Namiestnik贸w i kancelari臋 Cesarsk膮 艂膮czy艂 system kurier贸w konnych wo偶膮cych listy z prowincji do Rzymu. Przy g艂贸wnych trasach znajdowa艂y si臋 zajazdy, gospody i miejsca postoju, gdzie mo偶na by艂o zmieni膰 konie. Opr贸cz tych s艂u偶b i urz臋dnik贸w cesarz mia艂 do dyspozycji szpieg贸w i donosicieli tworz膮cych co艣 w rodzaju tajnej policji- frumentarii.
Budowle publiczne w miastach, z kt贸rych korzystali mieszka艅cy korzystali, garnizony pilnuj膮ce porz膮dku, kolonie zak艂adane przez obywateli rzymskich we wszystkich zak膮tkach pa艅stwa, sprawna administracja, drogi i system komunikacyjny- wszystkie te aspekty panowania Rzymian przyczynia艂y si臋 do konsolidacji Imperium.
Najwy偶sz膮 w艂adz膮 w Imperium by艂 Cesarz, oficjalnie nazywany princepsem- pierwszym obywatelem. By艂 naczelnym dow贸dc膮 armii (imperatorem- tytu艂 jaki wojska nadawa艂y swemu zwyci臋skiemu wodzowi), cenzorem (sporz膮dza艂 listy senator贸w), trybunem ludowym, mia艂 piecz臋 nad dostawami zbo偶a do Rzymu (anonnae), mia艂 w艂adz臋 wydawania dekret贸w, do偶ywotni膮 w艂adz臋 nad prowincjami i legionami (imperium prokonsularne), wyznacza艂 ludzi na wszystkie urz臋dy w pa艅stwie, cz臋sto obje偶d偶a艂 prowincje, by samemu przekona膰 si臋 o stanie ich rozwoju. W rz膮dzeniu ogromnym pa艅stwem pomaga艂y mu urz臋dy cesarskie: kancelaria, prefekci, legaci, skarb pa艅stwowy, wyzwole艅cy b臋d膮cy urz臋dnikami, urz臋dy dworu cesarskiego. Senat, b臋d膮cy w czasach republiki najwy偶sz膮 w艂adz膮, otoczon膮 czci膮 i powag膮 (postetas), by艂 teraz tylko organem doradczym i stawa艂 si臋 z wolna rad膮 miasta Rzymu. Widomym znakiem w艂adzy cesarza by艂y pa艂ace cesarskie w rejonie wzg贸rza Palatyn w Rzymie. Szcz膮tki tego kompleksu zosta艂y odkryte przez archeolog贸w w Rzymie. W swych pa艂acach cesarze 偶yli w niebywa艂ym zbytku i przepychu, otoczeni urz臋dnikami dworskimi, s艂u偶b膮, niewolnikami i wyzwole艅cami. Wydaje si臋, 偶e najwa偶niejszymi aspektami w艂adzy Cezara by艂y: kontrola nad wojskiem i ceremonialno- religijna rola cesarza, kt贸ry pe艂ni艂 funkcj臋 najwy偶szego kap艂ana Rzymu (pontifex maximus), sprawuj膮c nadz贸r nad kultem religijnym. Widomym znakiem wojskowej w艂adzy i roli cesarza by艂a przydzielona mu dla ochrony gwardia pretoria艅ska licz膮ca 10 kohort (ok.. 5 tys. ludzi), wywodz膮ca si臋 z oddzia艂贸w ochronnych wodz贸w rzymskich- extraordinarii. Stacjonowa艂a w Rzymie, w Castra Praetoria pe艂ni膮c funkcj臋 stra偶y przybocznej. Z czasem pretorianie uzyskali wielki wp艂yw na wyb贸r nowego cesarza.
Z powy偶szych danych wyci膮gn膮膰 mo偶na wniosek, 偶e Rzym by艂 pa艅stwem wysoce scentralizowanym i sprawnie rz膮dzonym przez biurokratyczn膮 administracj臋.

Gospodarka i handel w Cesarstwie Rzymskim

Podbijaj膮c basen Morza 艢r贸dziemnego i tworz膮c Imperium Rzymianie doprowadzili do powstania jednego, ogromnego obszaru gospodarczego na skal臋, jakiej dot膮d nie zna艂a staro偶ytno艣膰. W jego sk艂ad wesz艂y obszary o r贸偶nym stopniu rozwoju gospodarczego, posiadaj膮ce r贸偶ne surowce i warunki rozwoju rzemios艂a (od rozwini臋tych ziem Grecji, Azji Mniejszej, Syrii, Egiptu, p贸艂nocnej Mezopotamii i Italii, do zacofanych teren贸w Galii, Brytanii czy Mezji). Utworzenie Imperium da艂o wspania艂e warunki do rozwoju handlu, rolnictwa i rzemios艂a. G艂贸wnymi o艣rodkami rozwoju gospodarczego by艂y miasta. Tam skupiali si臋 rzemie艣lnicy zrzeszeni w collegiach (korporacjach). Wytwarzane przez nich wyroby zaspokaja艂y rynek lokalny, og贸lnoimperialny, dodatkowo potrzeby kupc贸w eksportuj膮cych wyroby na obszar barbaricum. Rzemie艣lnicy wytwarzali naczynia zwane terra sigillata, szeroko rozpowszechnione w Imperium, a tak偶e poza jego granicami, co potwierdzaj膮 znaleziska archeologiczne. Do barbarzy艅c贸w, na Wsch贸d (do Partii, Indii) eksportowano r贸wnie偶 bi偶uteri臋, metalowe i szklane naczynia, wino, ceramik臋, przedmioty metalowe i monety. W zamian za to rzymscy kupcy dostawali u German贸w mieszkaj膮cych w p贸艂nocnej i 艣rodkowej Europie bursztyn, smo艂臋, wosk i niewolnik贸w, z Indii przywozili papugi, heban, ko艣膰 s艂oniow膮, per艂y, kamienie szlachetne, przyprawy i pachnid艂a. Z Chin Jedwabnym Szlakiem przez 艢rodkow膮 Azj臋 przywo偶ono jedwab i leki. Z Arabii i Partii importowano przyprawy, kadzid艂o, pachnid艂a, bi偶uteri臋 i olejki. Rzymianie handlowali te偶 z afryka艅skimi kr贸lestwami Meroe i Aksum, oraz bardziej prymitywnymi plemionami 偶yj膮cymi na etap;ie wodzostwa czy wsp贸lnoty pierwotnej. Przywozili z Czarnego Kontynentu ko艣膰 s艂oniow膮, rogi nosoro偶c贸w, sk贸ry zwierz臋ce, 偶ywe dzikie zwierz臋ta, heban i pachnid艂a oraz przyprawy. W tym czasie mo偶na m贸wi膰 o rozkwicie mi臋dzynarodowego handlu. Jego najwa偶niejszymi szlakami by艂y drogi karawan z Syrii i Azji Mniejszej przez Palmyr臋 do Mezopotamii i Partii, a dalej w kierunku Jedwabnego Szlaku, poprzez Kaszgar, Chotan i Turfan. Inny szlak morski prowadzi艂 z port贸w nad Morzem Czerwonym do Indii. Tam 偶eglarze rzymscy wykorzystywali wiatry monsunowe, aby szybciej dop艂yn膮膰 do port贸w indyjskich takich jak Barbaricum czy Barygaza. Z wybrze偶y Ba艂tyku do Akwilei prowadzi艂 przez dzisiejsze ziemie Polski i innych pa艅stw szlak bursztynowy regularnie przemierzany przez wozy rzymskich kupc贸w. Pliniusz i Tacyt wspominaj膮 o wyprawie ekwity rzymskiego z czas贸w panowania Nerona z Akwilei do Ba艂tyku po bursztyn.
Handel wewn臋trzny imperium rozwija艂 si臋 z uwagi na g臋st膮 sie膰 miast, dogodne drogi brukowane i bezpiecze艅stwo podr贸偶y oraz kupc贸w. Na szlakach morskich p艂ywa艂y bezustannie statki handlowe (corbita) za艂adowane r贸偶norodnymi towarami. Wraki takich statk贸w do dzi艣 s膮 odkrywane przez archeolog贸w w wodach Morza 艢r贸dziemnego. Znajdowano w tych wrakach amfory z winem , oliwkami, oliw膮 i marynowanymi rybami. Wielkimi statkami przewo偶ono r贸wnie偶 zbo偶e z Egiptu, Afryki i Sycylii dla Rzymu. Jeden z takich statk贸w, wielki zbo偶owiec o nazwie “Izyda” opisa艂 poeta z II w. n.e., Lukian. Pa艅stwo wspiera艂o 偶eglug臋 buduj膮c porty i realizuj膮c projekty u艂atwiaj膮ce handel morski (Neron chcia艂 kiedy艣 przekopa膰 kana艂 przez Przesmyk Koryncki).
G艂贸wnymi 藕r贸d艂ami zbo偶a w Imperium by艂y: Egipt, Afryka, Sycylia i Azja Mniejsza. Poprzez Itali臋, Afryk臋, Grecj臋, Azj臋 Mniejsz膮, Hiszpani臋 i Syri臋 ci膮gn臋艂y si臋 gaje oliwne i uprawy winoro艣li. Rudy metali pozyskiwali Rzymianie w prowincjach: w Galii 偶elazo, mied藕 i cyn臋, w Hiszpanii z艂oto, srebro, o艂贸w i cyn臋, w Brytanii cyn臋, w Grecji 偶elazo, w Azji Mniejszej 偶elazo, mied藕, cyn臋, srebro, z艂oto. W Egipcie i Grecji wydobywano marmur, kamie艅 i granit, najlepsze surowce budowlane. Nad morskimi brzegami, zw艂aszcza nad Morzem Egejskim i Adriatykiem kwit艂o rybo艂贸wstwo. Afryka i Numidia by艂y 藕r贸d艂em dzikich zwierz膮t zwo偶onych do Rzymu dla rozrywki ludu i igrzysk. Wsz臋dzie w miastach rzemie艣lnicy wytwarzali ceramik臋, przedmioty metalowe, lampki oliwne, szk艂o, wyroby sk贸rzane, drewniane, bro艅 i narz臋dzia, statki, 艂odzie, wozy, ubiory, tkaniny i inne wyroby. Najwi臋kszymi o艣rodkami rzemios艂a by艂a Italia i prowincje wschodnie. Cz臋艣膰 zak艂ad贸w rzemie艣lniczych sta艂o si臋 wielkimi jednostkami, zatrudniaj膮cymi steki niewolnik贸w i wolnych, zajmuj膮cymi wielkie warsztaty w miastach. Najbardziej rozros艂y si臋 piekarnie, m艂yny, garncarnie i warsztaty folusznicze i garbarskie. Nie bez znaczenia dla rzemios艂a by艂a te偶 obecno艣膰 legion贸w. Rzemie艣lnicy dostarczali armii broni, namiot贸w, ubra艅 i innych artyku艂贸w. Legioni艣ci potrzebowali r贸wnie偶 偶ywno艣ci, o czym mog膮 艣wiadczy膰 znaleziska magazynu zbo偶owego po艂o偶onego obok obozu legionu w rzymskim Yorku w Brytanii.
Nawet takie artyku艂y jak amfory sta艂y si臋 przedmiotem o偶ywionego handlu, o czym mo偶na si臋 przekona膰 艣ledz膮c rozprzestrzenienie si臋 znalezisk amfor garncarza Sestiusza z Cosa w Italii i Galii. Handlowano r贸偶norodnymi produktami rzemios艂a i surowcami.
Najbogatsi i najbardziej wp艂ywowi obywatele woleli jednak inwestowa膰 swe maj膮tki w ziemi: w plantacje oliwek, winoro艣li, pola uprawne. Przewa偶aj膮c膮 wi臋kszo艣膰 mieszka艅c贸w Imperium stanowili drobni i 艣redni ch艂opi (niemniej liczba mieszka艅c贸w miast r贸wnie偶 by艂a do艣膰 znaczna). Uprawiali oni swe niewielkie gospodarstwa za pomoc膮 do艣膰 prymitywnych narz臋dzi. Mieli niewielkie potrzeby i nie byli konsumentami wi臋kszo艣ci artyku艂贸w produkowanych w miastach. Wielcy latyfundy艣ci posiadali swe rozleg艂e maj膮tki w Afryce, Italii, Galii i innych prowincjach. W Galii, Germanii i Brytanii rozwin膮艂 si臋 system samowystarczalnych gospodarstw zwanych villae. By艂y one w艂asno艣ci膮 posiadaczy ziemskich. Zatrudnia艂y nie tylko rolnik贸w, niewolnik贸w i nadzorc贸w, lecz tak偶e rzemie艣lnik贸w, co mia艂o im zapewni膰 niezale偶no艣膰. Ich obszar w Cesarstwie pokrywa si臋 ze znaleziskami amfor typu Dressel z I w. n.e. Z tego typu dzia艂alno艣ci w艂a艣ciciele villae czerpali wielkie zyski. Dzi艣 na rozleg艂ych obszarach zachodniej Europy archeolodzy odkrywaj膮 ruiny villae i rekonstruuj膮 偶ycie ich mieszka艅c贸w. Pa艅stwo rzymskie wybija艂o monet臋 srebrn膮 (denary, sestercje) i z艂ot膮 (aureusy), kt贸ra by艂a 艣rodkiem p艂atniczym w Cesarstwie i symbolem w艂adzy oraz presti偶u rzymskich cesarzy, kt贸rzy kazali na monetach wybija膰 swe wizerunki. Zaznacza艂 si臋 jednak stopniowy proces psucia monety, co ujemnie wp艂ywa艂o na finanse pa艅stwa. Najbardziej warto艣ciowy pieni膮dz wyp艂ywa艂 poza granice Imperium, do wodz贸w barbarzy艅skich i Part贸w. Monety rzymskie znajduje si臋 dzi艣 na ziemiach polskich, w p贸艂nocnej Europie, w Iranie, Indiach, a nawet w Indonezji i Azji po艂udniowo- wschodniej.
Gospodarka Imperium Romanum w I i II w. p.n.e. przedstawia obraz dobrobytu i nieustannego rozwoju. Wielki organizm ekonomiczny mia艂 si臋 dobrze i wydawa艂o si臋, 偶e niepr臋dko nast膮pi kryzys.

Spo艂ecze艅stwo Imperium, poziom cywilizacyjny, obraz pa艅stwa

Ludno艣膰 pa艅stwa rzymskiego w okresie jego rozkwitu mog艂a liczy膰 oko艂o 80 milion贸w ludzi. Spo艂ecze艅stwo by艂o silnie zhierarchizowane i dzieli艂o si臋 na r贸偶ne kategorie ludno艣ci. Najwa偶niejszy by艂 podzia艂 na wolnych i niewolnik贸w. Niewolnicy stanowili oko艂o 10-20% og贸艂u ludno艣ci. Ich liczba stale si臋 zmniejsza艂a, ze wzgl臋du na niewielk膮 ilo艣膰 wojen. Pracowali dla swych pan贸w na roli, w kopalniach, kamienio艂omach, warsztatach rzemie艣lniczych, jako s艂u偶ba domowa. Wielu wykszta艂conych niewolnik贸w by艂o nauczycielami, 艣piewakami, przepisywaczami tekst贸w. Cho膰 byli traktowani jak “narz臋dzia m贸wi膮ce” (instrumentum vocale), ich dola polepsza艂a si臋 powoli ale systematycznie, ze wzgl臋du na ich coraz wy偶sz膮 cen臋. Cz臋ste by艂y przypadki wyzwalania niewolnik贸w. St膮d pojawi艂a si臋 liczna klasa wyzwole艅c贸w, kt贸rzy uzyskali du偶e znaczenie w pa艅stwie zak艂adaj膮c warsztaty rzemie艣lnicze, villae i pe艂ni膮c urz臋dy przy dworze cesarskim. Wielu osi膮gn臋艂o du偶y maj膮tek i znacz膮cy status spo艂eczny. Ludno艣膰 wolna dzieli艂a si臋 na obywateli rzymskich i ludzi nie posiadaj膮cych obywatelstwa (kt贸rzy z kolei dzielili si臋 na peregrini- ludno艣膰 wy偶ej postawion膮 i dedictii- ludno艣膰 po艣ledniejsz膮, zdana na 艂ask臋 Rzymu). Obywatele rzymscy mieli du偶e prawa polityczne, mogli s艂u偶y膰 w armii, mieli prawo odwo艂ania od wyroku namiestnika do Cezara, mogli swobodnie nabywa膰 ziemi臋, pe艂ni膰 urz臋dy. Ich liczba zwi臋ksza艂a si臋 na skutek nadawania obywatelstwa przez cesarzy, a w pocz膮tkach III w. n.e. cesarz Karakalla nada艂 wszystkim mieszka艅com Imperium obywatelstwo rzymskie.
Wi臋kszo艣膰 wolnych mieszka艅c贸w Imperium stanowili wolni, ubodzy, drobni ch艂opi zamieszkuj膮cy wsie. Byli oni zrzeszeni w wiejskich wsp贸lnotach. Z ich rzeszy wywodzi艂a si臋 znaczna cz臋艣膰 偶o艂nierzy armii s艂u偶膮cych w legionach i oddzia艂ach pomocniczych (auxilia) oraz posi艂kowych (numeri). Zajmowali si臋 upraw膮 swych gospodarstw, wielu by艂o rybakami lub wyrobnikami najmuj膮cymi si臋 u tych, kt贸rzy posiadali w艂asn膮 ziemi臋.
Kolejn膮 liczn膮 grup膮 ludno艣ci byli ubodzy mieszka艅cy miast: rzemie艣lnicy i robotnicy zrzeszeni w korporacjach, plebs miejski 偶yj膮cy z rozdawnictwa zbo偶a przez cesarza i namiestnik贸w, drobni kupcy.
Zar贸wno ch艂opi, jak i ubodzy mieszka艅cy miast 偶yli skromnie, w ubogich domach (w miastach cz臋sto w kamienicach), od偶ywiaj膮c si臋 g艂贸wnie chlebem, oliw膮 i jarzynami. Nie mieli oni wielu sprz臋t贸w w domu, ubierali si臋 skromnie, w we艂niane tuniki i p艂aszcze, u偶ywali glinianych prostych naczy艅, lamp oliwnych i 艂uczywa, wi臋kszo艣膰 ch艂op贸w i plebsu miejskiego by艂a analfabetami. Ta ludno艣c nie mog艂a z pewno艣ci膮 stanowi膰 konsument贸w importowanych artyku艂贸w. Jedynymi rozrywkami by艂y ceremonialne posi艂ki i spotkania zwi膮zane z lokalnymi uroczysto艣ciami (na wsi) oraz igrzyska gladiatorskie i wy艣cigi rydwan贸w ( w mie艣cie). Darmowe zbo偶e i rozrywki serwowane ni偶szym klasom przez pa艅stwo przyczynia艂y si臋 do ich demoralizacji.
Wy偶ej postawieni byli w艂a艣ciciele wielkich warsztat贸w rzemie艣lniczych korzystaj膮cych z pracy niewolniczej, bogaci kupcy, posiadacze okr臋t贸w, w艂a艣ciciele villae, kopalni i kamienio艂om贸w. Stanowili klas臋 przedsi臋biorc贸w i w艂a艣cicieli ziemskich 偶yj膮c膮 w dobrobycie. Do tej 艣redniej warstwy mo偶emy te偶 zaliczy膰 artyst贸w, filozof贸w, nauczycieli i innych wy偶ej wykszta艂conych ludzi pracuj膮cych dla najwy偶szych warstw spo艂ecze艅stwa. Klasa 艣rednia stara艂a si臋 na艣ladowa膰 bogaczy, mia艂a te偶 dost臋 do niekt贸rych artyku艂贸w zbytku, ubiera艂a si臋 i mieszka艂a lepiej ni偶 plebs.
Najwy偶sz膮 warstw臋 spo艂eczn膮 stanowili najbogatsi obywatele rzymscy zaliczaj膮cy si臋 do stan贸w: ekwit贸w i senatorskiego. Byli to wielcy w艂a艣ciciele ziemscy zatrudniaj膮cy w swych maj膮tkach zar贸wno niewolnik贸w jak i drobnych dzier偶awc贸w (kolon贸w). 呕yli w warunkach bogactwa i nieopisanego dobrobytu, posiadali wielkie rezydencje, s艂u偶b臋, maj膮tek ulokowany nie tylko w ziemi lecz i w bi偶uterii, kruszcach, dobrach luksusowych, kt贸re obficie gromadzili. Pe艂nili najwy偶sze urz臋dy, byli oficerami armii, zasiadali w senacie. Byli gruntownie wykszta艂ceni, oddawali si臋 licznym przyjemno艣ciom (muzyka, przedstawienia teatralne, lektura, tw贸rczo艣膰 literacka, filozoficzna i naukowa, podr贸偶e krajoznawcze) a ich obfita dieta nosi艂a cz臋sto znamiona zbytku i nieumiarkowania. Ubierali si臋 w drogie jedwabie i egipskie p艂贸tna, u偶ywali metalowych i srebrnych naczy艅. To dla nich sprowadzano bi偶uteri臋, kruszce, artyku艂y luksusowe z Indii i Afryki, bursztyn z Barbaricum. Wyst臋powa艂y w 艂onie tej klasy tak niebezpieczne zjawiska spo艂eczne jak rozpad rodziny i znaczne obni偶enie si臋 poziomu moralnego.
Imperium dzieli艂o si臋 wyra藕nie na dwie strefy kulturalno- cywilizacyjne: zachodni膮 rzymsk膮 i wschodni膮 greck膮.
Rzymianie skolonizowali we znacznym stopniu zach贸d, buduj膮c tam miasta i przyczyniaj膮c si臋 do podniesienia poziomu cywilizacyjnego. Na wschodzie Rzymianie popierali krzewienie kultury greckiej, cho膰 sami te偶 si臋 w tych rejonach osiedlali. Na obszarze Imperium uda艂o si臋 stworzy膰 jedno spo艂ecze艅stwo o kulturze grecko- rzymskiej, po艂膮czone wi臋ziami z pa艅stwem rzymskim i osob膮 cezara, czego wyrazem by艂 pa艅stwowy kult bogini Romy, b贸stw pa艅stwowych, a niekiedy i osoby cesarza na obszarze ca艂ego pa艅stwa. Rzym po艂aczy艂 pod sw膮 w艂adz膮 r贸偶norodne terytoria, kt贸rym warto si臋 bli偶ej przyjrze膰 w ramach charakterystyki teren贸w Imperium.
W centrum Mare Nostrum le偶a艂a Italia wraz z Rzymem, stolic膮 pa艅stwa licz膮ca milion mieszka艅c贸w. Niemal ca艂a ludno艣膰 zamieszkuj膮ca Itali臋 (kt贸ra nie zalicza艂a si臋 do prowincji) posiada艂a obywatelstwo rzymskie. Opr贸cz Rzymu wa偶nymi miastami by艂y: Ostia, port u uj艣cia Tybru, do kt贸rego sprowadzano towary z ca艂ego Imperium, przede wszystkim zbo偶e, Rawenna, baza floty wojennej, Neapol, dawna kolonia grecka. Italia by艂a dobrze rozwini臋ta gospodarczo, istnia艂y tu o艣rodki rzemios艂a i nowoczesnego jak na owe czasy rolnictwa.
P贸艂wysep Iberyjski by艂 regionem dobrze zromanizowanym. Istnia艂o tu wiele rzymskich kolonii i miast. Zdobywcy eksploatowali tutejsze rudy metali i zasoby kruszcowe, zak艂adali plantacje oliwek i winoro艣li. Najwa偶niejsze tutejsze miasta to Emerita Augusta i Nowa Kartagina. Ludno艣膰 podbit膮 tworzyli tu Iberowie i Celtyberowie m贸wi膮cy j臋zykiem iberyjskim, zajmuj膮cy si臋 rolnictwem, prrzed podbojem 偶yli w ustroju wodzostwa i wsp贸lnoty rodowej. By艂y tu rodzime miasta iberyjskie i za艂o偶one przez Fenicjan i Kartagi艅czyk贸w, kt贸rzy stanowili pewien procent mieszka艅c贸w.
W Galii 偶y艂y plemiona celtyckie m贸wi膮ce j臋zykiem celtyckim, oraz na po艂udniu Ligurowie (b臋d膮cy ludno艣ci膮 nieindoeuropejsk膮), byli spo艂ecze艅stwami na poziome wodzostwa, trudni膮cymi si臋 rolnictwem i rzemios艂em. Przed podbojem znaczniejszymi osadami by艂y tylko opidda i wi臋ksze grodziska. Na po艂udniu znajdowa艂y si臋 dawne kolonie greckie. Rzymianie i Galowie na tych terenach szybko stopili si臋 w jednolit膮 ludno艣膰. Panowa艂a tu gospodarka oparta na systemie villae, wydobywano rudy metali, rozwija艂o si臋 r贸偶norodne rzemios艂o (zw艂aszcza kowalstwo i wyr贸b naczy艅 terra sigillata). Najwi臋kszym miastem by艂o Lugdunum, jedno z wi臋kszych w Cesarstwie, o艣rodek rzemios艂a i centrum administracyjne regionu. W prowincjach germa艅skich zamieszkiwa艂a mieszana, celtycko-germa艅ska ludno艣膰.
Brytania, podbita w po艂. I w. n.e. stanowi艂a prowincj臋 najbardziej zacofan膮. Zamieszkiwa艂y j膮 wojownicze plemiona celtyckich Bryt贸w, trudni膮ce si臋 rolnictwem. Tu Rzymianie szybko romanizowali i urbanizowali region. Przyk艂adem podniesienia poziomu cywilizacyjnego mo偶e by膰 rzymski Winchester (Venta Belgarum). Przed podbojem istnia艂o tu celtyckie opiddum nad rzek膮 z wa艂ami, niezbyt g臋sto zabudowane, oraz ma艂a wioska. Po podboju, w II po艂. I w. n.e. Rzymianie wybudowali tu wygodne, proste drogi i most. Powsta艂o ma艂e miasteczko z mennic膮 i cmentarzem. Ju偶 III w. n.e. kwit艂o tu miasto otoczone murami, z forum, prosto pad艂ymi ulicami i budynkami publicznymi. Po odej艣ciu Rzymian w V w. n.e. teren miejski wyludni艂 si臋. W Brytanii Rzymianie wybudowali villae i inne miasta (w tym Londinium) przyczyniaj膮c si臋 do rozwoju Brytanii.
W Mauretanii i Afryce Rzymianie zaj臋li obszary zamieszkane przez plemiona numidyjskie, Maur贸w, Massaget贸w, 偶yjace w ustroju wodzostwa i zajmuj膮ce si臋 rolnictwem i pasterstwem. Mieszkali tu te偶 koloni艣ci feniccy, b臋d膮cy na wysokim stopniu cywilizacji, trudni膮cy si臋 g艂贸wnie rzemios艂em i handlem, mieszkaj膮cy w miastach. Rzymianie za艂o偶yli w tych rejonach kolonie wojskowe i zasiedlili w du偶ym stopniu dawne miasta fenickie: Lepcis Magna, Tingis, Kartagin臋. Rozwija艂o si臋 tu rzemios艂o i uprawa oliwek, zbo偶a i owoc贸w. Rzymianie zbudowali w tym rejonie miasto Thumugadi. By艂o po艂o偶one w po艂udniowej cz臋艣ci prowincji Afryki i zbudowane na planie obozu legionowego, posiada艂o wiele budowli publicznych (teatry, 艂a藕nie, 艣wi膮tynie, 艂uki tryumfalne itp.). Afryka P贸艂nocna sta艂a si臋 jednym z najlepiej rozwini臋tych rejon贸w Imperium. Tu Rzymianie rekrutowali kawaleri臋 do oddzia艂贸w posi艂kowych (numeri).
Prowincje po艂o偶one na P贸艂wyspie Ba艂ka艅skim i nad Dunajem (Iliria, Tracja, Panonia, Mezja, Dacja) zamieszkane by艂y przez Celt贸w, Ilir贸w, Dak贸w i Trak贸w. Ludy te 偶y艂y w spo艂eczno艣ciach wodzowskich uprawiaj膮c ziemi臋 i trudni膮c si臋 pasterstwem. Rzymianie po podbiciu tych ziem zbudowali tu wiele miast (Aquincum, Naissus) i kolonii, zw艂aszcza na wybrze偶u Adriatyku i nad Dunajem. Z tych region贸w wywodzili si臋 najbardziej bitni 偶o艂nierze rzymskiej armii (zar贸wno auxili jak i legion贸w). W tych regionach rozwin臋艂o si臋 kopalnictwo rud metali i kruszc贸w. W Tracji istnia艂y kolonie greckie b臋d膮ce o艣rodkami rzemios艂a.
Macedonia i Grecja (wraz z Kret膮, Cyprem i wyspami) by艂y krajami starszej cywilizacji, kt贸ra mia艂a wielki wp艂yw na cywilizacj臋 rzymsk膮. Rzymianie kszta艂cili si臋 u filozof贸w i retor贸w w Koryncie i Atenach. Obie prowincje, zamieszkane przez Grek贸w i Macedo艅czyk贸w by艂y dobrze rozwini臋te gospodarczo. Mieszka艅cy zajmowali si臋 rolnictwem (zbo偶e, oliwki, winoro艣l), handlem i rzemios艂em. S艂yn臋li jako szkutnicy i 偶eglarze. Tutejsza ludno艣膰 by艂o wysoko zalfabetyzowana i wykszta艂cona. Grecja by艂a du偶ym o艣rodkiem metalurgii. O艣rodkami 偶ycia spo艂ecznego by艂y miasta (polis), zabudowane budynkami publicznymi. Rzymianie za艂o偶yli tu nieco kolonii wojskowych.
Azja Mniejsza by艂a tyglem narodowo艣ci zamieszkanym przez Grek贸w, Fryg贸w, Lidyjczyk贸w, Karyjczyk贸w, Cylicyjczyk贸w, Kapadok贸w, celtyckich Galat贸w, ludno艣膰 pochodzenia ira艅skiego i ormia艅skiego, oraz inne plemiona. By艂 to jeden z najlepiej zurbanizowanych region贸w Imperium, o starej tradycji cywilizacji miejskiej. Znajdowa艂y si臋 tu o艣rodki metalurgiczne (Cylicja, Galacja, Kapadocja), rozwija艂o si臋 rzemios艂o i rolnictwo. Du偶膮 rol臋 w gospodarce odgrywa艂o g贸rnictwo i metalurgia. Rzymianie byli tu osiedleni w licznych koloniach. Najwa偶niejsze miasta regionu to Efez, Milet, Nikomedia, Tars, Ancyra. Rozprzestrzeniona by艂a kultura grecka, a Rzymianie przyjed偶ali pobiera膰 nauki w bibliotece w Pergamonie. Istnia艂a tu te偶 ludno艣膰 opieraj膮ca si臋 romanizacji i hellenizacji (Izaurowie).
Syria wraz Palestyn膮 zamieszkana by艂a przez ludno艣膰 semick膮 pochodzenia aramejskiego, fenickiego i arabskiego, oraz przez Grek贸w, ludno艣膰 pochodzenia macedo艅skiego (osiedlon膮 tu przez Seleucyd贸w) i 呕yd贸w. Istnia艂o tu wiele miast (Antiochia- trzecia metropolia Imperium, Tyr, Berytos, Hieropolis, Jerozolima), b臋d膮cych o艣rodkami rzemios艂a. Uprawiano tu oliwki, winoro艣l i zbo偶e. Region ten mia艂 star膮, si臋gaj膮c膮 III tys. p.n.e. tradycj臋 cywilizacji miejskiej. Tutejsza ludno艣膰 sta艂a na wysokim stopniu rozwoju spo艂eczno-gospodarczego.
Egipt, kolebka jednej z najstarszych cywilizacji na 艣wiecie, jako prowincja by艂 w艂asno艣ci膮 cesarza i 藕r贸d艂em zbo偶a dla Rzymu. Ludno艣膰 rodzima, egipska i znaczna rzesza Grek贸w zajmowa艂a si臋 rolnictwem i rzemios艂em. Najwi臋ksze miasto, Aleksandria ad Egyptum (druga metropolia Cesarstwa) by艂a wielkim emporium i o艣rodkiem kultury 艣wiata antycznego. Tutejsze miasta by艂y te偶 o艣rodkami 艣wi膮tynnymi, du偶膮 rol臋 w spo艂ecze艅stwie posiadali egipscy kap艂ani piel臋gnuj膮cy star膮 kultur臋 i religi臋.
P贸艂nocna Mezopotamia by艂a regionem przechodz膮cym wskutek wojen raz do Rzymian, innym razem do Part贸w. Istnia艂y tu du偶e miasta (Carrhae, Nisibis, Dura Europos), a region by艂 jednym z najbardziej zurbanizowanych, z tradycj膮 cywilizacji si臋gaj膮c膮 staro偶ytnych kultur Mezopotamii. Rozwija艂o si臋 tu rzemios艂o i rolnictwo. Miasto Dura Europos sta艂o si臋 miejsce stacjonowania legion贸w, o艣rodkiem kultury i gospodarki. Mezopotamia P贸艂nocna by艂a ostatnim na Wschodzie bastionem grecko-rzymskiej kultury. Zamieszkiwali j膮 Aramejczycy, Grecy, Rzymianie, 呕ydzi, Ormianie i ludno艣膰 pochodzenia ira艅skiego.
Imperium, mimo takiej r贸偶norodno艣ci by艂o po艂膮czone sieci膮 dr贸g, wsp贸ln膮 administracj膮, kultur膮 grecko- rzymsk膮 i rodz膮cym si臋 w艣r贸d klas wy偶szych ruchem turystycznym. Wsz臋dzie powstawa艂y budynki publiczne budowane przez pa艅stwo, a klasy wy偶sze prowincji na艣ladowa艂y spos贸b 偶ycia rzymskich patrycjuszy. Taki obraz Cesarstwa Rzymskiego i jego spo艂ecze艅stwa wy艂ania si臋 z tego og贸lnego przegl膮du.

Armia i obrona granic

Obrona ogromnego pa艅stwa i utrzymywanie porz膮dku wymaga艂o posiadania i utrzymywania w sta艂ej gotowo艣ci ogromnej armii, licz膮cej og贸艂em (wliczaj膮c legiony, auxilia, numeri) oko艂o miliona ludzi. By艂a to najwi臋ksza w staro偶ytno艣ci (mo偶e poza chi艅sk膮) i najbardziej zdyscyplinowana armia 贸wczesnego 艣wiata.
Trzon rzymskiej armii tworzy艂y legiony. By艂y to samodzielne jednostki stacjonuj膮ce na granicach Imperium i w wa偶niejszych prowincjach ich zadaniem by艂a obrona granic, t艂umienie bunt贸w, i w razie potrzeby dzia艂ania ofensywne przeciw wrogom z zewn膮trz. Ka偶dy legion liczy艂 ok. 6. tys. 偶o艂nierzy. Wi臋kszo艣膰 stanowi艂a ci臋偶kozbrojna piechota uzbrojona w z p艂yt metalowych (lorica segmentata), he艂my 偶elazne, tarcze (scutum), miecze (gladius), i oszczepy (pilum). Reszt臋 stanowili kawalerzy艣ci, 艂ucznicy i piechota pomocnicza. Legion by艂 wyposa偶ony we w艂asne machiny obl臋偶nicze, mia艂 jednostki in偶ynieryjne i aprowizacyjne, a ka偶dy 偶o艂nierz posiada艂 uniwersalny ekwipunek. W legionach s艂u偶yli wy艂膮cznie obywatele rzymscy. Legiony posiada艂y nazwy i numery (np. XIII Gemina, VI Ferrata). Stacjonowa艂y w umocnionych obozach (castra), b臋d膮cych samowystarczalnymi fortecami i garnizonami. By艂y samodzielnymi jednostkami bojowymi, swego rodzaju armiami w miniaturze. Najwi臋ksze zgrupowania stacjonowa艂y nad Renem i Dunajem (limes Germanicus), w Syrii, p贸艂nocnej Mezopotamii i Palestynie. Cz臋艣膰 legion贸w by艂a rozmieszczona r贸wnie偶 w Galii, Brytanii, Hiszpanii, Afryce, Italii, Egipcie i Azji Mniejszej. Wojska mog艂y by膰 szybko przerzucane w wyznaczone rejony dzi臋ki sieci dr贸g czy statkom.
Wojska pomocnicze sk艂ada艂y si臋 z 偶o艂nierzy nie b臋d膮cych obywatelami Rzymu. Ich 偶o艂nierze byli l偶ej uzbrojeni, tworzyli oddzia艂y piechoty, kawalerii, procarzy i 艂ucznik贸w. Mia艂y za zadanie utrzymanie porz膮dku w prowincjach i stacjonowanie na granicznych liniach obronnych (limes). Po zako艅czeniu s艂u偶by 偶o艂nierze auxilii dostawali obywatelstwo rzymskie.
Oddzia艂y posi艂kowe- numeri sk艂ada艂y si臋 z mieszka艅c贸w s艂abo zromanizowanych teren贸w, kt贸rzy stawiali si臋 do s艂u偶by z tradycyjnym uzbrojeniem. Sk艂ada艂y si臋 z piechoty i kawalerii. By艂y pomocne w utrzymywaniu porz膮dku i jako posi艂ki dla g艂贸wnych si艂.
Aby broni膰 granic przed wrogami zewn臋trznymi Rzymianie przeprowadzili w rejonach Dunaju, Renu, Eufratu, Mezopotamii, Afryki, Brytanii i Azji Mniejszej roboty fortyfikacyjne na ogromn膮 skal臋. Wybudowano Wa艂 Hadriana w Brytanii (maj膮cy broni膰 granicy przed plemionami Pikt贸w), limes germa艅ski i Agri Decumates(nad Dunajem i Renem, broni膮cy Imperium przed najazdem German贸w), limes w Afryce (zabezpieczaj膮cy przed najazdami Massaget贸w i innych plemion z g艂臋bi Afryki), limes w Syrii i Mezopotamii, nad Eufratem (broni膮cy przed najazdami z Pa艅stwa Part贸w), forty przybrze偶ne w Galii i Brytanii (jako obrona przed atakami germa艅skich naje藕d藕c贸w i pirat贸w przybywaj膮cych drog膮 morsk膮). Wszystkie te systemy fortyfikacyjne (limes) by艂y skomplikowan膮 kombinacj膮 fort贸w, wie偶 stra偶niczych i sygnalizacyjnych, palisad, mur贸w kamiennych i ceglanych, oboz贸w legionowych i auxiliarnych (castra), oboz贸w wojsk posi艂kowych, ufortyfikowanych miast i twierdz. Ten system mia艂 za zadanie obron臋 granic przed zewn臋trznymi najazdami. Archeolodzy wykryli jego 艣lady z pomoc膮 prospekcji lotniczej i wykopalisk (odkryto limes w Syrii i Afryce, przeprowadzono wykopaliska na ca艂ej d艂ugo艣ci Wa艂u Hadriana, na limesie germa艅skim).
Zdemobilizowani 偶o艂nierze stanowili wa偶ny czynnik romanizacji, osiedlaj膮c si臋 po uko艅czonej s艂u偶bie na nadanej przez pa艅stwo ziemi, tworz膮c miasteczka w rejonach przygranicznych (vici).
Nowoczesna i sprawna zdyscyplinowana armia skutecznie broni艂a imperium i t艂umi艂a wewn臋trzne rozruchy (powstanie bukol贸w w Egipcie, powstanie Takfarinasa w Mauretanii, powstania 偶ydowskie, rozruchy w Galii i Brytanii) zapewniaj膮c bezpieczenstwo i porz膮dek.

Rzym na tle reszty 艣wiata

Imperium Romanum nie by艂o jedyn膮 cywilizacj膮 istniej膮c膮 w okresie I-II w. n.e. Kontaktowa艂 si臋 z cywilizacjami Azji i Afryki oraz z ludami barbarzy艅skimi poprzez handel, wojny i kontakty dyplomatyczne.
Na p贸艂nocy Europy 偶y艂y plemiona germa艅skie, 偶yj膮ce w ustroju wysoko uorganizowanego wodzostwa, rz膮dzone przez naczelnik贸w plemiennych i zajmuj膮ce si臋 rolnictwem. Germanie 偶yli w niewielkich osadach, byli plemieniem wojowniczym (cz臋ste znaleziska broni), stosowali poch贸wek cia艂opalny i wyznawali politeistyczn膮 religi臋. Ich g艂贸wne plemiona to Markomanowie, Kwadowie, Lugiowie, Sasi, Anglowie, Jutowie, Goci, Wandalowie. By艂y rozprzestrzenione od Renu i Dunaju a偶 do Skandynawii i dzisiejszej Polski. Handlowali z Rzymem i czasem naje偶dzali jego granice. W V w. n.e. w臋dr贸wka naciskanych przez Hun贸w plemion mia艂a doprowadzi膰 do upadku Rzymu. Dalej na wsch贸d mieszkali (prawdopodobnie na terenach dzisiejszej Ukrainy i Bia艂orusi, w dorzeczy Dniepru) Pras艂owianie, b臋d膮cy w stadium wsp贸lnoty pierwotnej. Przez rejon step贸w nadczarnomorskich i Zakaukazia przemieszcza艂y si臋 koczownicze plemiona Sarmat贸w i Roksolan贸w, oraz pozosta艂o艣ci Scyt贸w. By艂y to ludy ira艅skiej grupy j臋zykowej. Ich wojownicze, paserskie spo艂eczno艣ci d艂ugo zasiedla艂y ten region po wyparciu Scyt贸w. Czasami atakowa艂y Rzym i zale偶ne od niego Kr贸lestwo Bospora艅skie na Krymie- zamieszkane przez Grek贸w i Scyt贸w. Wszystkie te spo艂eczno艣ci by艂y znane Rzymianom.
Na rozleg艂ych terenach dzisiejszej Rosji- od Ba艂tyku do Pacyfiku zamieszkiwa艂y r贸偶norodne plemiona- od rozcz艂onkowanych spo艂ecze艅stw mieszka艅c贸w wiosek rolniczych, poprzez koczowniczych pasterzy, a偶 do tkwi膮cych w zbieracko- 艂owieckiej gospodarce epoki kamienia gromad nale偶膮cych do plemion Ewenk贸w, Jakut贸w i innych zamieszkuj膮cych tu od tysi膮cleci. O tych plemionach Rzymianie zapewne nie wiedzieli nic lub prawie nic. Na stepach Mongolii zamieszkiwa艂y plemiona pasterskie Hsiung-nu, przodkowie Hun贸w, na razie tylko okresowo naje偶d偶aj膮cy Chiny.
Godnym przeciwnikiem militarnym (i partnerem handlowym) Rzymu na Wschodzie by艂o ira艅skie Pa艅stwo Part贸w, rozci膮gaj膮ce si臋 od Chaburu i Eufratu do g贸r Afganistanu. Jego w艂adcy, b臋d膮cy pod silnym wp艂ywem kultury helle艅skiej czuli si臋 spadkobiercami monarchii Achemenid贸w stanowi膮c pierwszorz臋dn膮 pot臋g臋 Wschodu w okresie grecko-rzymskim. To scentralizowane pa艅stwo dysponowa艂o sprawn膮 administracj膮, armi膮 (opart膮 na ci臋偶kiej kawalerii) i znacznymi zasobami kruszcowymi. Trzonem spo艂ecze艅stwa by艂y mo偶ne rody ira艅skie. Stolic膮 pa艅stwa by艂o miasto Ktezyfont nad Eufratem. Partowie uzyskiwali powa偶ne sumy w zwi膮zku z handlem na Szlaku Jedwabnym.
Na terenach dzisiejszego Afganistanu w I w. n.e. wegetowa艂y resztki 艣wietnego niegdy艣 Kr贸lestwa Grek贸w Baktryjskich, kt贸re opiera艂o si臋 na wsp贸艂pracy ludno艣ci greckiej i miejscowej. Zorientalizowana spo艂eczno艣膰 grecka zgin臋艂a w morzu tubylc贸w, a pa艅stwo zosta艂o rych艂o podbite przez Kuszan贸w. Kuszanowie, koczowniczy lud ze 艢rodkowej Azji za艂o偶y艂 pot臋偶ne imperium na obszarze g贸r Afganistanu, Pamiru, Hindukuszu, doliny Indusu i Gangesu. Podbili tym samym pa艅stwo Sak贸w istniej膮ce w g贸rnym biegu Indusu i Gangesu. Na obszarze pa艅stwa Kuszan贸w szeroko rozpowszechni艂 si臋 buddyzm. Rozwija艂 si臋 handel, mi臋dzy innymi z Rzymem, kt贸rym Kuszanowie utrzymywali stosunki dyplomatyczne. Indie by艂y w tym czasie rozbite politycznie, najpot臋偶niejsze by艂y pa艅stwa dynastii Gupt贸w (kt贸rzy mieli zjednoczy膰 Indie) i Satawahan贸w w rejonie Dekanu. By艂 to szczytowy okres handlu z Rzymem i Azj膮 Po艂udniowo- Wschodni膮, oraz rozpowszechniania si臋 idei buddyzmu i manicheizmu.
W tym czasie w po艂udniowej Arabii istnia艂y arabskie kr贸lestwa: Szeba, Kataban, Himjar, Hadramut. Ich w艂adcy osi膮gali ogromne dochody na handlu z Rzymem i Indiami. Sprzedawano kadzid艂o, pachnid艂a i przyprawy. Obszar ten stanowi艂 bogat膮 i rozwini臋t膮 cywilizacj臋. Reszta P贸艂wyspu Arabskiego by艂a w tym czasie zamieszkana przez koczownicze plemiona.
Rzymianie zdawali sobie spraw臋 z istnienia Pa艅stwa Chi艅skiego, cho膰 nie wiedzieli o nim zbyt wiele. Znali 藕r贸d艂o luksusowych towar贸w (jedwab, leki). Nazywali obszar Chin Sericum. Za czas贸w Marka Aureliusza w Rzymie i cesarza Huan- ti oba pa艅stwa wymieni艂y poselstwa. W I i II w. n.e. w Chinach panowa艂a dynastia Han (bunt Wang Manga i dynastia Xin by艂y przej艣ciowe 9-23 n.e.). By艂 to okres politycznej stabilizacji i rozwoju Chin na wszystkich polach. Chi艅czycy posiadali scentralizowana administracj臋, armi臋, fortyfikacje graniczne (mur chi艅ski), forty i wielkie miasta. Stolic膮 pa艅stwa by艂 Luoyang zwany przez Rzymian Sera Metropolis. By艂o to miasto prawdopodobnie niemal tak wielkie jak Rzym, jedno z najwi臋kszych w 贸wczesnym 艣wiecie.
Do nieznanych Rzymianom obszar贸w nale偶a艂a wschodnia Azja, gdzie na P贸艂wyspie Korea艅skim istnia艂y zwalczaj膮ce i broni膮ce si臋 przed Chinami si臋 pa艅stwa: Silla, Kogurio, Pekdze. Stolica pa艅stwa Silla- Kwangdzu by艂a jednym z najwi臋kszych miast na 艣wiecie, pod wzgl臋dem liczby mieszka艅c贸w i wspania艂o艣ci budowli publicznych dor贸wnywa艂o to miasto Rzymowi. Na Wyspach Japo艅skich naczelnicy plemienni wspierani przez elity prowadzili krwawe wojny podbijaj膮c ufortyfikowane osady za pomoc膮 broni z br膮zu.
W Indochinach istnia艂y zwalczaj膮ce si臋 wzajemnie pa艅stwa Dian i Dong Son, cz臋艣ciowo zale偶ne od Chin, oraz rolnicze spo艂eczno艣ci epoki 偶elaza. Handlowano tu z Indiami i Chinami, a sporadycznie pojawia艂y si臋 wyroby rzymskie.
W Afryce rzymianie doskonale znali pa艅stwa Meroe i Aksum, swych partner贸w handlowych. Meroe czasem prowadzi艂o walki z Rzymem, jego stolica mie艣cila 艣wi膮tynie czczonego w Sudanie boga Apedemaka. Aksum bi艂o w艂asne monety i handlowa艂o z Rzymem, a jego g艂贸wny port- Adulis by艂 dla rzymskich kupc贸w przystankiem w drodze do Indii.
Reszta Afryki by艂a zamieszkana przez prawie nieznane mieszka艅com Cesarstwa Rzymskiego spo艂eczno艣ci 艂owc贸w-zbieraczy, pasterzy i rolnik贸w u偶ywaj膮cych 偶elaza, kamienia lub br膮zu. By艂y one jeszcze bardzo prymitywne, jedyne bardziej rozwini臋te spo艂eczno艣ci mieszka艂y na terenie Nigerii i Senegalu.
W Indonezji, Melanezji i cz臋艣ci Polinezji zamieszkiwa艂y plemiona zbieracko-rybacko-艂owieckie i prymitywne spo艂eczno艣ci rolnicze uprawiaj膮ce taro, maniok i kolokazj臋. Mieszka艂y w wioskach lub obozowiskach, a ich kultura by艂a na poziomie epoki kamienia. W Australii Aborygeni 偶yli ze zbieractwa i 艂owiectwa tak jak 30000 lat wcze艣niej, i tak jak cz臋艣膰 z nich robi to do dzi艣.
Na drugiej p贸艂kuli, w obu Amerykach mieszkali ludzie, kt贸rych istnienia Rzymianie nawet nie domy艣lali si臋. W p贸艂nocnej Ameryce 偶y艂y india艅skie plemiona 艂owc贸w i zbieraczy zajmuj膮ce tereny od kr臋gu polarnego do Zatoki Meksyka艅skiej. W dorzeczu Missisipi Indianie nale偶膮cy do kultury Hopewell budowali swe kurhany grobowe. Na p贸艂nocnym zachodzie dzisiejszego USA Indianie Pueblo zapocz膮tkowali rolnicz膮 gosopodark臋.
W 艢rodkowej Ameryce rozwija艂y si臋 pr臋偶nie cywilizacje powsta艂e na gruncie wp艂yw贸w olmeckich. Istnia艂y tu wielkie miasta- Cholula i Teotihuacan, mog膮ce si臋 zalicza膰 do najwi臋kszych 贸wczesnych miast na 艣wiecie, posiada艂y centra obrz臋dowe i budowle publiczne. Kultura Maj贸w dopiero rozpoczyna艂a sw贸j rozw贸j.
Wi臋ksz膮 cze艣膰 Ameryki Po艂udniowej zamieszkiwa艂y zbiercko-艂owieckie pl
emiona india艅skie. Jedynie w Peru istnia艂y spo艂ecze艅stwa cywilizowane. U podn贸偶a And贸w pot臋g臋 stanowi艂o pa艅stwo Mochica. Rz膮dzili nim autokratyczni w艂adcy sprawuj膮cy kontrol臋 nad gospodark膮 i religi膮, chowano ich w bogatych grobowcach. Osady by艂y po艂膮czone z centrami ceremonialnymi. Na po艂udniu rozwija艂y si臋 rolnicze spo艂eczno艣ci Nazca i Paracas, tw贸rcy s艂ynnych geoglif贸w z Nazca.
Tak przedstawia艂 si臋 obraz 艣wiata w dobie 艣wietno艣ci Rzymu. By艂 on jednym z kilku centr贸w cywilizacji na 艣wiecie (obok Chin, Indii, Ameryki 艢rodkowej i pa艅stwa Mochica). Te obszary cywilizacyjne by艂y otoczone regionami peryferyjnymi, kt贸re utrzymywa艂y z nimi kontakty i cz臋艣ciowo korzysta艂y ze zdobyczy cywilizacji poprzez handel, dyplomacj臋 i wojny. Poza tymi obszarami le偶a艂 ogromny teren spo艂ecze艅stw prawdziwie barbarzy艅skich i niecywilizowanych (bez pejoratywnego wyd藕wi臋ku tych s艂贸w), cho膰 posiadaj膮cych w艂asn膮 kultur臋 i tradycj臋. Rzym by艂 w gronie cywilizacji najlepiej rozwini臋tych. W toku nast臋pnych 500 lat mia艂 upa艣膰 pod ciosami barbarzy艅c贸w (tak samo jak dynasta Han w Chinach) i da膰 pocz膮tek cywilizacji 艣redniowiecznej Europy. Jego kultura w du偶ej cz臋艣ci przetrwa艂a, maj膮c do dzi艣 wp艂yw na nasze 偶ycie.

{mos_sb_discuss:7}

BIBLIOGRAFIA
  1. “Archeologia 艣wiata. Atlas” pod redakcj膮 Paula G. Bahna, Warszawa 2003 Gordon Childe “O rozwoju w historii”, Warszawa 1963
  2. Peter Connoly “Historia armii rzymskiej”, Wroc艂aw 1992
    John Haywood “Staro偶ytne Cywilizacje. Staro偶ytne kultury Bliskiego Wschodu i basenu Morza 艢r贸dziemnego” Warszawa 1998
  3. Colin Renfrew, Paul Bahn “Archeologia: teorie, metody, praktyka” Warszawa 2002
    J贸zef Wolski “Historia Powszechna. Staro偶ytno艣膰” Warszawa 2002
  4. Czasopismo “Staro偶ytne Cywilizacje” nr 98 “Staro偶ytni odkrywcy i podr贸偶nicy” aut. Tekst贸w Zdzis艂aw Skrok

 
Aktualny PageRank strony pradzieje.pl dostarcza: Google-Pagerank.pl - Pozycjonowanie + SEO