Wydawca: Wydawnictwo TRIO
Spis treści
Wstęp
W ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat badania nad rozwojem Lublina prowadzone były głównie w ramach działalności nieistniejącego obecnie Państwowego Przedsiębiorstwa Pracownie Konserwacji Zabytków, Oddział w Lublinie. Skupione były przede wszystkim w obszarze Starego Miasta, co wynikało z realizowanego wówczas programu rewaloryzacji najstarszej części Lublina. Zaowocowały szeregiem opracowań badań archeologicznych, architektonicznych i historycznych, w znacznej części niepublikowanych. Stworzyły bogatą bazę źródłową, która nie została, niestety, przetworzona w zbieżne ze stanem badań i syntetyczne ujęcie dziejów miasta. Dała jednakże asumpt do powstania szeregu publikacji o charakterze monograficznym, które w części lub w całości, poświęcone zostały niektórym aspektom rozwoju Lublina (I. Kutyłowska 1990a; A. Rozwałka 1997; 1999; S. Hoczyk-Siwkowa 1999b).
Wyniki badań ostatniego dziesięciolecia, jakkolwiek nadal wycinkowe, ukazują jednak potrzebę weryfikacji dotychczasowych ustaleń i dopingują do podjęcia kolejnej próby syntetycznego ujęcia dziejów przestrzennego rozwoju średniowiecznego miasta w Lublinie.
Mamy nadzieję, że przedstawione studium, porządkując rozproszone dotychczas wyniki badań, rozwija jednocześnie wizję przekształceń lubelskiego ośrodka osadniczego w okresie średniowiecza. Dla potrzeb opracowania przyjęto ramy chronologiczne zamykające się w przedziale pomiędzy początkiem VI w., a więc zaraniem kultury wczesnośredniowiecznej na Lubelszczyźnie, a końcem XIV stulecia, kiedy to – w przekonaniu autorów – dobiegał końca proces tworzenia miasta lokacyjnego.
Lublin niemalże do końca XIV w. stanowił aglomerację osadniczą zlokalizowaną na peryferiach państwa polskiego, z kolejno dokonywanymi przemieszczeniami centrum administracyjnego, które były dyktowane warunkami politycznymi i militarnymi, a u kresu wspomnianego horyzontu czasowego – także gospodarczymi. Zmiana położenia centrum determinowała dyspozycję przestrzenną, rolę i znaczenie poszczególnych członów aglomeracji. Przemianom tym towarzyszyły także zmiany przestrzenne i administracyjne w lokalnej organizacji Kościoła. Skutkiem tych procesów było między innymi wykształcenie się organizmu miasta lokacyjnego, które wpisywało się w nurt europejskich przemian gospodarczych, ustrojowych i społecznych, zachowując przy tym cały szereg swoistych cech. Program przestrzenny tego organizmu nie wyczerpał się niemalże do połowy XX w., bowiem aż do tego czasu obszar nadania lokacyjnego zapewniał wystarczającą przestrzeń dla rozwoju Lublina.
Pragniemy zaznaczyć, że niniejsza praca nie pretenduje do miana syntezy dziejów miasta, lecz jej celem przewodnim jest syntetyczne ukazanie jego rozwoju przestrzennego w zakreślonych ramach czasowych. Na kształt prezentowanego opracowania złożyły się rezultaty badań archeologicznych, historycznych, architektonicznych, geomorfologicznych i geotechnicznych, a także działań konserwatorskich, które realizowane były w Lublinie w ciągu ostatnich sześćdziesięciu pięciu lat. Praca, odnosząc się do dziejów ośrodka osadniczego na przestrzeni bez mała tysiąclecia, siłą rzeczy dotyka bogatej problematyki wiążącej się z jego powstaniem, funkcjonowaniem i rozwojem. Autorzy opracowania, zdając sobie sprawę ze stopnia złożoności problemu i potrzeby zaangażowania interdyscyplinarnego zespołu badaczy w celu wyczerpującego zaprezentowania dziejów Lublina w okresie do zakończenia procesu lokacyjnego, swą uwagę skierowali na jeden z ważniejszych aspektów tych dziejów, jakim jest forma ośrodka i poszczególne etapy jego rozwoju przestrzennego. W pracy nie znalazło zatem rozwinięcia wiele niewątpliwie interesujących wątków, które mogłyby wzbogacić naszą wiedzę o dziejach ośrodka, dotyczących na przykład problematyki danych toponomastycznych[5] czy też działalności lubelskich dominikanów.
Autorzy, podejmując prezentowany w niniejszej pracy temat, uznali za jedną z istotniejszych kwestii próbę rekonstrukcji warunków naturalnych, w jakich kształtował się lubelski zespół osadniczy. Należy podkreślić, że zadanie to – z uwagi na skromny zasób źródłowy – okazało się niezwykle trudne. Tylko w odniesieniu do niektórych obszarów objętych najdawniejszym osadnictwem (wzgórz: Staromiejskiego i Zamkowego) istnieją pełniejsze dane, pozwalające na podjęcie odważniejszej próby odtworzenia ich form geomorfologicznych. W przypadku pozostałych członów aglomeracji lubelskiej możliwe było jedynie oparcie się na nielicznych materiałach źródłowych, w tym ikonograficznych i kartograficznych.
Prezentując obraz przemian lubelskiej aglomeracji, jako rodzaj swoistego tła przedstawiono zarys przemian osadniczych następujących wokół ośrodka w pradziejach i we wczesnym średniowieczu. Pominięcie tej problematyki powodowałoby, iż praca wydawałaby się niepełna. Lublin nie powstawał bowiem w pustce cywilizacyjnej.
Zmiany w rozwoju przestrzennym lubelskiego zespołu osadniczego zaprezentowano w ujęciu chronologicznym, uwzględniając przemiany zachodzące zarówno w obrębie poszczególnych członów aglomeracji, jak i w relacjach między tymi członami. Należy jednak zauważyć, że próba ukazania przestrzennego kształtowania się ośrodka lubelskiego napotyka na szereg problemów metodycznych, z których na pierwszy plan wysuwa się kwestia możliwości interpretacyjnych, szczególnie co do ustaleń chronologicznych dokonywanych w oparciu o źródła archeologiczne. Odnosi się to zwłaszcza do materiałów masowych, przede wszystkim wyrobów ceramicznych[6]. Opracowana dotychczas systematyka tych materiałów ma charakter cząstkowy i powstała stosunkowo dawno (w latach 70. i początku lat 80. ubiegłego stulecia)[7]. W praktyce badacze Lublina posługują się typologiami obejmującymi okresy od VI do IX w. i od XII do XV w., wypracowanymi odpowiednio przez Stanisławę Hoczyk-Siwkową i Andrzeja Hunicza. W kontekście współczesnych metod datowania są one niewystarczające i wymagają odwołań do analogii z innych ośrodków miejskich. Sytuacja taka zmusza do odniesienia omawianych w pracy faz i etapów rozwoju wczesnośredniowiecznego Lublina jedynie do szeroko zarysowanych okresów chronologicznych, z dokładnością nie większą niż 150–200 lat. Precyzyjniejsze datowania metodami węgla radioaktywnego i dendrochronologiczną, z uwagi na zbyt skromny zasób analiz, nie mogły w istotny sposób wspomóc oceny chronologicznej poszczególnych przejawów rozwoju miasta, a tym bardziej weryfikować wyników dotychczasowych opracowań zabytków ceramicznych.
Trzeba także zaznaczyć, że rozstrzygnięć co do kwestii chronologii przemian Lublina w początkowych fazach jego kształtowania nie ułatwia skromny zasób źródeł pisanych. Podobnie jak to się dzieje w przypadku źródeł archeologicznych, nie dają one pewniejszych podstaw do ustalenia chronologii przestrzennych przemian miasta. Stosowanie metody analizy porównawczej ceramiki przy możliwości wykorzystania jedynie niewielkiego zasobu źródeł pisanych stwarza jedynie możliwość wysunięcia ogólnych odniesień chronologicznych. Dlatego też, podejmując próbę rekonstrukcji przemian przestrzennych Lublina, autorzy pragną zwrócić uwagę Czytelnika na brak możliwości zbudowania obecnie bardziej precyzyjnego obrazu tych przemian, zwłaszcza we wczesnych fazach rozwoju miasta.
Jak każda praca podejmująca kolejną próbę podsumowania, również i ta u swoich podstaw skupia wysiłki badawcze i dzieła szeregu autorów, głównie środowiska lubelskiego. Bez ich zaangażowania i dociekliwości przedstawione studium nie mogłoby nakreślić nowego – w naszym pojęciu – obrazu średniowiecznego miasta nad Bystrzycą. Warto nadmienić, że dla potrzeb opracowania korzystano także z materiałów do analiz historyczno-urbanistycznych, przygotowanych w ramach Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta Lublina, opracowanego w Urzędzie Miasta Lublina. W opracowaniu wykorzystane zostały materiały państwowego zasobu z Powiatowego Ośrodka Dokumenatcji Geodezyjnej i Kartograficznej w Lublinie[8].
Wypada podkreślić, że praca powstała jako podsumowanie dotychczasowych wyników badań i opracowań, zgodnie z formułą przyjętą dla celów realizacji grantu Komitetu Badań Naukowych – Polska na przełomie I i II tysiąclecia. Autorzy czują się w obowiązku podziękowania w tym miejscu prof. Przemysławowi Urbańczykowi – spiritus movens programu badawczego KBN – za dostrzeżenie Lublina i włączenie go w nurt ogólnopolskich rozważań nad genezą i rozwojem wczesnośredniowiecznych ośrodków miejskich.
Krótki wstęp siłą rzeczy nie może uhonorować wszystkich badaczy, których wysiłki naukowe znajdują odbicie na kartach tej książki, a którym składamy niniejszym wyrazy szacunku i podziękowania. Większość spośród nich wymieniona została przy okazji omówienia stanu badań nad wczesnośredniowiecznym Lublinem. Poczuwamy się jednak do obowiązku osobnego podkreślenia zasług i osiągnięć naszych nauczycieli i kolegów w osobach: prof. prof. Stanisławy Hoczyk-Siwkowej, Ireny Kutyłowskiej, Ryszarda Szczygła, dr Stanisława Michalczuka, mgr mgr Marii Supryn, Jadwigi Teodorowicz-Czerepińskiej, Andrzeja Hunicza, Jana Spratka, Ewy Bortkiewicz, Iwony Chrzanowskiej, Grażyny Michalskiej, Włodzimierza Borucha, Jerzego Cichomskiego, Andrzeja Kasiborskiego, Mariusza Matyaszewskiego, Marka Michońskiego, Edmunda Mitrusa i Łukasza Rejniewicza. Wielu spośród nich to byli pracownicy nieistniejących już, niestety, pracowni naukowych PP PKZ Oddział w Lublinie, a inni to znamienici naukowcy z Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie.
Last, not least, specjalne podziękowania składamy profesorom Janowi Gurbie, Grzegorzowi Jaworowi i Ryszardowi Szczygłowi – pierwszym czytelnikom naszej pracy – za wnikliwe i życzliwe uwagi, a także sugestie, bez których książka ta nie przybrałaby obecnej postaci.
Pragniemy też podziękować tym wszystkim, którzy wspierali nas w całym procesie przygotowania i redakcji książki, w szczególności naszym rodzinom, ale także: Pawłowi Basakowi, Annie Bednarczyk, Zdzisławie Semplińskiej i wielu, wielu innym.
Na zakończenie jako kierujący pracami pragnąłbym zauważyć, że w ciągu lat realizowania grantu wysiłki trzyosobowego zespołu autorów, zarówno w procesie gromadzenia i analizy źródeł, jak i ich interpretacji w kontekście przemian przestrzennych Lublina w średniowieczu nabrały znamion ducha współpracy. W atmosferze dyskusji i żmudnego dochodzenia do zrozumienia logiki rozwoju przestrzennego ośrodka lubelskiego, zacierały się często granice indywidualnego wkładu. Ogólnie można jednak stwierdzić, że tematyka archeologiczna była domeną piszącego te słowa, a rozważania archeologiczno-historyczne powstały jako efekt współpracy z Markiem Stasiakiem. Zarys przemian osadniczych wokół aglomeracji lubelskiej powstał przy udziale wszystkich trzech autorów. Nie ulega natomiast wątpliwości fakt, że kwestie dotyczące idei rozmierzenia miasta są wyłączną zasługą Marka Stasiaka. Bez jego wieloletnich, poprzedzających grant studiów nad etapami rozmierzenia miasta i jego gruntowego nadania, obecna publikacja, traktująca przecież o rozwoju przestrzennym Lublina, byłaby znacznie uboższa. Opracowania graficznego ilustracji, autorstwa całego zespołu, dokonał Rafał Niedźwiadek. Analizując udział poszczególnych autorów w powstawaniu niniejszego dzieła, uznaliśmy, że trudno precyzyjnie rozdzielić ich role, i z tego też względu wyniki naszych dociekań publikujemy pod wspólnym autorstwem.
Andrzej Rozwałka
[1] Obecnie Lebus na terenie Niemiec.
[2] Praca Dzieje Lublina. Próba syntezy,
red. J. Mazurkiewicz, Lublin 1965, zawiera opracowania średniowiecznych dziejów
Lublina: S. Wojciechowski – Położenie i rozwój przestrzenny miasta; A. Gardawski – Archeologia o początkach Lublina; Z.
Sułowski – Przedlokacyjny Lublin w
świetle źródeł pisanych; J.
Kłoczowski – Lublin po nadaniu
prawa miejskiego; K. Myśliński – Czasy walki o samorząd.
[3] Autorka przeprowadziła w tych latach
również badania rozpoznawcze na wzgórzu Grodzisko (obecnie Kirkut – najstarszy
lubelski cmentarz żydowski) i Wzgórzu Staromiejskim. Wyniki tych badań stały
się podstawą jej, niestety nieopublikowanej, dysertacji doktorskiej Formowanie się wczesnośredniowiecznego
ośrodka miejskiego w Lublinie (S.
Hoczyk-Siwkowa 1971).
[4] Najobszerniejsze studium Kazimierza
Myślińskiego to: Najstarszy Lublin – proces tworzenia się średniowiecznego
miasta (K. Myśliński [1966]
1968).
[5] Kwestię miejscowego nazewnictwa i
relacji przestrzennych tych nazw należy uznać za istotną, m.in. w świetle badań
Przemysława Tyszki czy Mateusza Golińskiego (P.
Tyszka 1997; M. Goliński
1997). Problematyką nazewnictwa na obszarze będącym przedmiotem niniejszej
pracy zajmowali się dotychczas Ignacy Drexler, Stefan Warchoł, Mieczysław
Buczyński, Anna Sochacka. Poruszane przez nich zagadnienie nazw miejscowych
dotyka głównie kwestii genezy nazw, a w mniejszym stopniu ich zasięgów
przestrzennych (por. I. Drexler
1920; S. Warchoł 1961; M. Buczyński 1962; A. Sochacka 1997).
[6] Por. uwagi Michała Parczewskiego o
zaletach i ograniczeniach datowania w oparciu materiał masowy, głównie ceramikę
(M. Parczewski 1988: 27–76,
102–106; zob. także J. Poleski
1992: 42–60 i 92–97).
[7] Por. rozdział I – Stan badań nad
średniowiecznym Lublinem.
[8] Na podstawie zezwolenia nr 1/2005 z dnia
15 grudnia 2005 r.
Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1
SPIS TREŚCI
Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1
Rozdział I. Stan badań nad średniowiecznym Lublinem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
Rozdział II. Warunki naturalne kształtowania się lubelskiego zespołu osadniczego 31
1. Ogólna charakterystyka ukształtowania terenu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
1.1. Budowa geologiczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32
1.2. Hydrografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
1.3. Gleby . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
1.4. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
2. Zespół wzgórz aglomeracji lubelskiej – próba rekonstrukcji
pierwotnej morfologii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .37
2.1. Ukształtowanie Wzgórza Czwartkowskiego .. . . . .....................38
2.2. Ukształtowanie wzgórz Grodzisko i Białkowska Góra .. . . . . . .40
2.3. Rekonstrukcja pierwotnego ukształtowania Wzgórza
Staromiejskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42
2.4. Ukształtowanie Wzgórza Żmigród . . . . . . . . . . .........................46
2.5. Rekonstrukcja ukształtowania Wzgórza Zamkowego . ..............46
2.6. Podsumowanie . . . . . . . . . . . ..................................................... 49
Rozdział III. Zarys przemian osadniczych wokół aglomeracji lubelskiej
w pradziejach i we wczesnym średniowieczu . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . 51
Rozdział IV. Lublin w okresie przedpiastowskim ...............................................62
1. Zespół grodowy na Wzgórzu Staromiejskim . . . . . . . . . . . . . . . . 62
2. Żmigród . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66
3. Czwartek i Wzgórze Grodzisko . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69
Rozdział V. Lublin wczesnopiastowski od około X do połowy XII wieku 71
1. Zaczechowiański zespół osadniczy do połowy XII w. . . . . . . . . . .71
1.1. Gród na Wzgórzu Grodzisko pierwszym grodem lubelskim
okresu państwowego. . . . . . . . . . . . . .................................71
1.2. Osady podgrodowe na Czwartku, Białkowskiej Górze
i Hajdowie w X-XIw... . . . . . . . . ...................................... 73
1.3. Najstarszy kościół pozagrodowy i osada targowa na Czwartku .75
2. Osadnictwo na Wzgórzu Staromiejskim i na Wzgórzu Zamkowym. .. .82
Rozdział VI. Lubelski zespół osadniczy w okresie od połowy XII do połowy XIII wieku 85
1 Wzgórze Zamkowe – gród i ośrodek kasztelański . . . . . . . . . . . . . . . . . 85
2. Wzgórze Staromiejskie – podgrodzie z osadą archidiakona. . . . . . . . . 97
Rozdział VII. Lokacja miasta Lublina .................................................................105
1. Akt nadania wójtostwa i próba odtworzenia obszaru rozłogów miejskich . 105
2. Lokacja Lublina po połowie XIII wieku – pierwszy etap rozmierzenia centrum miasta ...................................................................................................... . .1343. Zespół dominikański w strukturze przestrzennej Lublina . . . . . . . . . . . . . ..147
4. Nadanie prawa magdeburskiego przez Władysława Łokietka w 1317 r.
– drugi etap rozmierzenia miasta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153
5. Kościół farny p.w. św. Michała Archanioła. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ... 162
6. Wzgórze Zamkowe w okresie lokacji . . . . . . ............................................. 171
7. Zamknięcie procesu kształtowania miasta lokacyjnego ................. . . . . . . .174
Rozdział VIII. Średniowieczny ośrodek miejski w Lublinie – próba podsumowania .177
Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. 181
Summery
Indeks XXXX
Spis ilustracji