| NEANDERTALSKI CZ艁OWIEK | NEANDERTALSKI CZ艁OWIEK, Homo neandertalensis, kopalna forma cz艂owieka, najcz臋艣ciej uwa偶any za ewolucyjnego nast臋pc臋 pitekantropa i poprzednika Homo sapiens; od cz艂owieka dzisiejszego r贸偶ni艂 si臋 m.in. budow膮 czaszki: pochy艂e czo艂o, grube wa艂y nadoczodo艂owe, puszka m贸zgowa du偶a, ale s艂abiej wysklepiona wzwy偶, twarz wyra藕nie prognatyczna, wynios艂o艣膰 br贸dkowa na 偶uchwie s艂abo rozwini臋ta lub jej brak; wyst臋powa艂 od ok. 250 tys. do ok. 40 tys. lat temu; uprawia艂 my艣listwo i zbieractwo, zna艂 ogie艅 i zapewne chroni艂 cia艂o przed zimnem sk贸rami, praktykowa艂 ju偶 obrz臋dowy poch贸wek zmar艂ych; najobfitsze znaleziska szcz膮tk贸w neandertalskiego cz艂owieka pochodz膮 z zach. i pd. Europy oraz pd.-zach. Azji; pozycja systematyczna r贸偶nych form neandertalskiego cz艂owieka i ich miejsce w rodowodzie Homo sapiens s膮 jednym z najbardziej spornych problem贸w antropologii
Komentarze: Nowa encyklopedia powszechna PWN © Wydawnictwo Naukowe PWN SA
|
| NEOLIT | NEOLIT [gr.], m艂odsza epoka kamienia, archeol. ko艅cowy okres epoki kamienia poprzedzaj膮cy epok臋 br膮zu; termin wprowadzony 1865 przez J. Lubbocka, utworzony od nazwy nowej techniki obr贸bki kamienia (g艂adzenie, wiercenie otwor贸w), st膮d dawniej zw. r贸wnie偶 epok膮 kamienia g艂adzonego; ramy czasowe zr贸偶nicowane, zale偶nie od terenu wyst臋powania: na Bliskim Wschodzie od ok. 8300 p.n.e., w pd. Europie od schy艂ku VII i pocz. VI tysi膮cl. p.n.e., w Polsce ok. 4500 p.n.e. Jest to jednocze艣nie stadium rozwoju kultury, w kt贸rym cz艂owiek po raz pierwszy odszed艂 od wy艂膮cznego wykorzystywania zasob贸w 艣rodowiska naturalnego w ramach gospodarki przyswajaj膮cej (my艣listwo, 艂owiectwo, rybo艂贸wstwo, zbieractwo) w kierunku gospodarki wytw贸rczej (produkcyjnej), kt贸rej podstaw膮 sta艂o si臋 udomowienie dziko rosn膮cych zb贸偶 oraz udomowienie zwierz膮t. Ten proces przechodzenia do gospodarki wytw贸rczej jest okre艣lany mianem rewolucji neolitycznej. Rozwin臋艂y si臋 wtedy: rolnictwo (pszenica, proso, j臋czmie艅, groch, soczewica, 偶yto) gospodarka 偶arowo-kopieniacza; pod koniec neolitu wprowadzenie orki sprz臋偶anej); ch贸w owiec, k贸z, byd艂a, 艣wi艅; wypalanie naczy艅 glinianych i zr贸偶nicowane ich zdobienie; wynaleziono tkactwo (krosna stoj膮ce); nast膮pi艂 rozw贸j kopalnictwa krzemienia (Krzemionki), dalekosi臋偶nej wymiany r贸偶norodnych surowc贸w i wytwor贸w (szlaki rzeczne i mor.); rozwin臋艂y si臋 kulty rel. — prawdopodobnie kult Wielkiej Matki jako b贸stwa p艂odno艣ci (figurki kobiece) i kult s艂o艅ca (toporki, motywy krzy偶a wpisanego w ko艂o); groby szkieletowe, rzadziej cia艂opalne; 艣lady kanibalizmu rytualnego i ofiar z ludzi; niekiedy groby zwierz臋ce (kr贸w, 艣wi艅, a nawet
zwierz膮t dzikich); od 1 po艂. IV tysi膮cl. p.n.e. rozw贸j idei megalitycznej w zach. a nieco p贸藕niej w pd. i pn. Europie; powstanie rozleg艂ych osiedli (w Polsce o pow. 6–12 ha), niekiedy o charakterze obronnym; przejawy zr贸偶nicowania spo艂ecznego.
Najwcze艣niejsze 艣wiadectwa przechodzenia do gospodarki wytw贸rczej obserwuje si臋 na ob-
szarach Bliskiego Wschodu, w rejonie tzw. 偶yznego p贸艂ksi臋偶yca (Lewant, g贸ry Taurus, Anatolia, Kurdystan, pn. Mezopotamia, g贸ry Zagros, Chuzestan). Zal膮偶ki kszta艂towania si臋 tej gospodarki pojawiaj膮 si臋 tu w kulturach mezolitycznych X i IX tysi膮cl. p.n.e. (natufska kultura; kultura Zarzi). Tam w艂a艣nie znaleziono pierwsze osiedla (m.in. Jerycho, Murajbit, Bajda, Nemrik, D偶armo, 脟ay枚n眉 Tepesi), gdzie ok. VIII tysi膮cl. p.n.e. pojawi艂y si臋 pocz膮tki gospodarki wytw贸rczej. Znane by艂y w贸wczas naczynia kam., lecz nie wyst臋powa艂a jeszcze ceramika — faza neolitu przedceramicznego. U progu VI tysi膮cl. p.n.e. zosta艂a wynaleziona ceramika, ujawniaj膮ca od pocz膮tku wielk膮 r贸偶norodno艣膰 dekoracji (kultury: Halaf, Hassuna, Samarra). W Europie pierwsze 艣lady osadnictwa zwi膮zanego ze stadium neolitu przedceram. pojawi艂y si臋 na prze艂. VII i VI tysi膮cl. p.n.e. w Tesalii i na wyspach M. Egejskiego (wyra藕ne powi膮zania z o艣rodkami gospodarki wytw贸rczej w Anatolii). R贸wnocze艣nie na wybrze偶ach zach. cz臋艣ci basenu M. 艢r贸dziemnego najprawdopodobniej ju偶 od pocz. VI tysi膮cl. p.n.e. rozwija艂 si臋 kr膮g kultur z ceramik膮 impresso i cardium. Sta艂 si臋 on w p贸藕niejszych tysi膮cleciach podstaw膮 formowania wielu kultur neolitycznych na obszarze pd.-zach. i pd. Europy, a tak偶e na terenach pn. Afryki. W 2 po艂. VI tysi膮cl. p.n.e. powsta艂 pierwszy neolityczny kr膮g kulturowy w 艣rodk. Europie (Star膷evo–K枚r枚s–Kremikowce kr膮g kulturowy). Z kr臋giem tym jest genetycznie powi膮zana kultura ceramiki wst臋gowej rytej — pierwsza kultura neolityczna na ziemiach polskich. Na obszarze Ni偶u 艢rodkowoeuropejskiego dosz艂o do wzajemnych, d艂ugotrwa艂ych kontakt贸w spo艂eczno艣ci kultur cyklu wst臋gowego z miejscow膮 ludno艣ci膮 mezolityczn膮. Efektem tego by艂o powstanie pod koniec 1 po艂. IV tysi膮cl. p.n.e. kultury puchar贸w lejkowatych — najstarszej kultury neolitycznej Ni偶u o miejscowej genezie. Natomiast egzystuj膮ce w strefie le艣nej wsch. Europy grupy ludno艣ci mezolitycznej przyj臋艂y od wsp贸lnot neolitycznych tylko niekt贸re nowe elementy kulturowe — umiej臋tno艣膰 wytwarzania naczy艅 glinianych, g艂adzenia kamienia, niekiedy stabilne osadnictwo z trwa艂膮 zabudow膮 — prowadz膮c w dalszym ci膮gu gospodark臋 o charakterze przyswajaj膮cym. W 1 po艂. IV tysi膮cl. p.n.e. w Europie pojawi艂a si臋 umiej臋tno艣膰 wytopu miedzi oraz sporadycznie z艂ota. Wyroby z miedzi coraz szerzej by艂y rozpowszechniane w艣r贸d spo艂eczno艣ci neolitycznych, m.in. pojawi艂y si臋 na obszarach ziem polskich. St膮d propozycja licznych badaczy, by kultury, w kt贸rych s膮 znajdowane wyroby z miedzi, zalicza膰 do odr臋bnego okresu eneolitu.
Komentarze: Nowa encyklopedia powszechna PWN © Wydawnictwo Naukowe PWN SA |
S艂owniczek 
