| G Tutaj jest 52 pozycji w s硂wniku.
Stron: 1 2 3 |
| Galindowie | GALINDOWIE, plemi臋 zachodnioba艂tyjskie wymienione w XIII w. przez krzy偶ackiego kronikarza Piotra z Dusburga i lokalizowane w zach. cz臋艣ci Pojezierza Mazurskiego. Galindowie s膮 powszechnie kojarzeni z ludem Galindai, wspomnianym przez Klaudiusza Ptolemeusza, a 艂膮czonym z wielkim skupiskiem stanowisk archeol. z I w. p.n.e.–IV w. n.e. na Pojezierzu Mr膮gowskim i w Krainie Wielkich Jezior. Pozostawili po sobie liczne rozleg艂e cmentarzyska z bogatym wyposa偶eniem grobowym, obejmuj膮cym m.in. liczne przedmioty pochodz膮ce z cesarstwa rzym. (fibule, monety). Niew膮tpliwie dobrze rozwini臋te kontakty ze 艣wiatem 艣r贸dziemnomor. by艂y zwi膮zane (podobnie jak w przypadku Est贸w) z handlem bursztynem, wydobywanym z miejscowych z艂贸偶. Materia艂y archeol. wskazuj膮, 偶e w V w. za艂ama艂o si臋 osadnictwo, zapewne wskutek migracji cz臋艣ci Galind贸w na pd. Europy, razem z plemionami germa艅skimi. 殴r贸d艂a pisane z P艂w. Iberyjskiego sugeruj膮, 偶e Galindowie towarzyszyli Gotom w ich w臋dr贸wce do Hiszpanii. W VI w. na Pojezierzu Mr膮gowskim pojawi艂o si臋 specyficzne ugrupowanie kulturowe, kt贸re ze wzgl臋du na nagromadzenie element贸w interregionalnych (zapinki p艂ytkowe, okucia pasa z ornamentem tzw. schodkowym, ceramika zdobiona odciskami stempli), mo偶na uzna膰 za 艣lad powrotu do ojczyzny cz臋艣ci tych Galind贸w, kt贸rzy wcze艣niej wzi臋li udzia艂 w w臋dr贸wkach German贸w. W ko艅cu VII w. te specyficzne cechy zanikaj膮 i kultura Galind贸w przyjmuje model typowy dla pozosta艂ych lud贸w zachodnioba艂tyjskich. W XII w. najazdy Ja膰wing贸w i Polan doprowadzaj膮 do rozbicia Galind贸w; do czas贸w krzy偶ackich przetrwa艂y ich tylko niewielkie skupiska. W XIII–XIV w. dawne terytorium Galind贸w stanowi艂o nie zamieszkan膮 tzw. Pusta膰 Galindzk膮, na kt贸rej osadzono mazow. ch艂op贸w (Mazur贸w), przodk贸w mazurskiej ludno艣ci Prus.
Komentarze: Nowa encyklopedia powszechna PWN © Wydawnictwo Naukowe PWN SA | | | | | Germanie | GERMANIE, Germanowie, grupa lud贸w indoeur. wyodr臋bniona na prze艂. II i I tysi膮cl. p.n.e. na terenie P艂w. Jutlandzkiego, Szlezwika-Holsztynu, wysp du艅. i pd. Skandynawii; z tego centrum Germanie rozpocz臋li ekspansj臋 na pn. (Skandynawia) i pd. (Germania). Germanie zachodni dotarli do Renu i g贸rnego Dunaju — szczepy: Ingweon贸w nad M. P贸艂nocnym (plemiona Angl贸w, Waryn贸w, Fryz贸w), Istewon贸w pomi臋dzy Renem i Wezer膮 (plemiona Bataw贸w, Cherusk贸w, Ubi贸w i in.) oraz Herminon贸w nad Dunajem i w dorzeczu 艁aby (plemiona Swew贸w, Markoman贸w, Kwad贸w, Longobard贸w i in.). Germanie wschodni: Goci, Gepidowie, Wandalowie i in. dotarli a偶 do wybrze偶y M. Czarnego. Pierwsze kontakty German贸w z Rzymianami zacz臋艂y si臋 w ko艅cu II w. p.n.e.; nap贸r Cymbr贸w i Teuton贸w na pn. Itali臋 powstrzyma艂 102–101 p.n.e. Mariusz. W I w. p.n.e. Germanie zaj臋li 艣rodk. Europ臋 i toczyli walki z Rzymianami, kt贸rzy d膮偶yli do opanowania obszaru mi臋dzy Renem a 艁ab膮 — zako艅czone zwyci臋stwem w 9 r. n.e. Arminiusza w Lesie Teutoburskim; w I i II w. n.e. Rzymianie urz膮dzali wyprawy przeciw Germanom, bez wi臋kszych sukces贸w; stosuj膮c polityk臋 intryg i przekupstwa, zdo艂ali jednak narzuci膰 swoje zwierzchnictwo pogranicznym plemionom Fryz贸w, Bataw贸w, Cherusk贸w, Markoman贸w i in. D艂ugotrwa艂e s膮siedztwo Rzymu wp艂yn臋艂o u German贸w na rozw贸j gosp., spo艂. i kult., co przejawi艂o si臋 w przejmowaniu wielu zdobyczy cywilizacji antycznej. W III–IV w. zacz臋艂y si臋 kszta艂towa膰 trwalsze zwi膮zki plemienne Frank贸w, Aleman贸w, Sas贸w, Longobard贸w. W I w. n.e. ze Skandynawii wyruszy艂y na pd.-wsch. dalsze plemiona, okre艣lane mianem German贸w wschodnich. Z pd. wybrze偶y M. Ba艂tyckiego skierowa艂y si臋 one g艂. ku M. Czarnemu, gdzie najpot臋偶niejsi z nich, Goci, stworzyli w III w. silny zwi膮zek plemienny, zagra偶aj膮cy granicom rzym. (napadali na prow. naddunajskie). Rosn膮cy nap贸r German贸w zmusza艂 Rzymian do osiedlania ich na terenach pogranicznych i przyjmowania do armii. W ko艅cu IV w. nacisk Hun贸w zmusi艂 Got贸w, a potem i innych German贸w do nowych, uwie艅czonych powodzeniem pr贸b prze艂amania granic rzym.; wielkie w臋dr贸wki lud贸w germ. doprowadzi艂y do stopniowego osiedlania si臋 ich na terytorium imperium rzym. i zak艂adania niezale偶nych kr贸lestw, m.in.: Wandal贸w w Afryce, Swew贸w i Wizygot贸w w Hiszpanii, Frank贸w i Burgund贸w w Galii, Ostrogot贸w i Longobard贸w w Italii, Angl贸w, Sas贸w i Jut贸w w Brytanii; poza Brytani膮, gdzie naje藕d藕cy stworzyli podstawy etniczne narodu ang., wi臋kszo艣膰 tych lud贸w uleg艂a asymilacji z ludno艣ci膮 miejscow膮; natomiast plemiona zajmuj膮ce tereny mi臋dzy Renem i 艁ab膮, zjednoczone w VI–VIII w. przez Frank贸w, stworzy艂y z czasem nar贸d niem.; zr贸偶nicowanie polityczne German贸w p贸艂nocnych doprowadzi艂o do wytworzenia si臋 w Skandynawii narod贸w: du艅., szwedz. i norweskiego.
Archeologia. Za prakolebk臋 German贸w uchodzi Skandynawia, sk膮d ju偶 w I tysi膮cl. p.n.e. wyruszy艂y na po艂udnie pierwsze grupy ludno艣ci. Powszechnie za germ. uznaje si臋 kultur臋 jastorfsk膮, kt贸ra od VIII w. p.n.e. zajmowa艂a pn. i 艣rodk. Niemcy, pd. Jutlandi臋, Pomorze Zach. i zach. cz臋艣膰 Dolnego 艢l膮ska. Dyskusyjna jest przynale偶no艣膰 do German贸w ludno艣ci kultury wejherowsko-krotoszy艅skiej na Pomorzu Gda艅. i w Wielkopolsce. Ok. 200 p.n.e. wielka fala migracji germ. obj臋艂a niemal ca艂膮 艣rodk. i pd.-wsch. Europ臋, a偶 po 艣rodk. Dniestr (kultura Poiene艧ti-艁ukasz贸wka). Po艂膮czenie miejscowych tradycji z kulturowymi w膮tkami jastorfskimi i latenizacj膮, doprowadzi艂o do powstania nowych kultur archeol. (m.in. kultury przeworskiej i oksywskiej). W pocz膮tkach okresu wp艂yw贸w rzymskich Germanie tworzyli w Skandynawii i 艣rodk. Europie (wraz z dorzeczami Wis艂y i g贸rnego Dniestru) wsp贸lnot臋 kulturow膮 o jednolitym modelu gosp. i spo艂. (tzw. demokracja wojenna). Kultura German贸w podlega艂a silnym wp艂ywom cesarstwa rzymskiego. Na uzbrojeniu rzym. by艂a wzorowana germ. bro艅 (np. kr贸tki miecz na艣laduj膮cy rzym. gladius); str贸j m臋偶czyzn i kobiet kopiowa艂 ubi贸r rzymski. Germa艅skie elity usi艂owa艂y nawet na艣ladowa膰 tryb 偶ycia rzym. nobil贸w, czego 艣ladem s膮 m.in. zestawy naczy艅 do picia wina wyst臋puj膮ce w tzw. grobach ksi膮偶臋cych (Hoby, Lubieszewo, 艁臋g Piekarski). Na pocz. III w. ekspansja Got贸w i sprzymierzonych z nimi mniejszych plemion wschodniogerm. obj臋艂a stepy nadczarnomor. i ziemie nad dolnym Dunajem (formowanie si臋 kultury czerniachowskiej). W okresie w臋dr贸wek lud贸w rozpocz膮艂 si臋 ruch German贸w na pd. i zach贸d. Do ko艅ca V w. Germanie opu艣cili dorzecze Wis艂y (zanik kultury przeworskiej), za艣 w VI w. pd. wybrze偶a M. Ba艂tyckiego, dorzecze 艁aby i obszary naddunajskie. We wsch. i 艣rodk. Europie pozosta艂y w贸wczas tylko niewielkie i izolowane grupy germ. (np. Goci na Krymie). W zach. i pd.-zach. Europie Germanie utworzyli kilka pa艅stw stanowi膮cych syntez臋 tradycji prowincjonalnorzymskich i „barbarzy艅skich”. W Skandynawii uformowa艂a si臋 w VIII w. oryginalna kultura wiki艅ska, oddzia艂uj膮ca silnie m.in. na kultur臋 S艂owian zachodnich.
Religia. System wierze艅 politeistycznych German贸w jest znany m.in. z przekaz贸w Tacyta (Germania), literatury staronord., znalezisk archeol. oraz 艣redniow. i p贸藕niejszych wierze艅 ludowych. Bogowie wyst臋powali w nich jako dawcy wszelkich d贸br i obro艅cy ludzi. W religii p贸艂nocnych German贸w rozr贸偶niano 2 rody bog贸w: Az贸w (Odyn, Thor, Tyr, Baldr, Hajmdal), zwi膮zanych z organizacj膮 spo艂.-polit., i Wan贸w (Frejr, Nj枚rdhr, Freja) — z wegetacj膮 w przyrodzie i p艂odno艣ci膮. G艂贸wne b贸stwa zachodnich German贸w to Wodan (nordycki Odyn), Donar (Thor), Ziu (Tyr), Freja. Bogowie, jakkolwiek pot臋偶ni, nie byli wszechmocni ani wieczni (ragnarok) i jak ludzie podlegali przeznaczeniu (norny). Opr贸cz 艣wiata bog贸w istnia艂 r贸wnie偶 艣wiat duch贸w i demon贸w (elfy, koboldy, niksy, trolle, fylgie i walkirie), przychylnych lub wrogich ludziom. Wol臋 bog贸w usi艂owano bada膰 za pomoc膮 wr贸偶b. 艢wiat, wg nord. kosmogonii, powsta艂 z cia艂a olbrzyma Imira; jesion Igdrasil by艂 podpor膮 ziemi, wyobra偶anej jako tarcza i otoczonej oceanem. Z pni drzew stworzyli bogowie pierwsz膮 par臋 ludzi: Askra i Embl臋 i umie艣cili ich w Midgardzie. Religia stanowi艂a u German贸w jeden z czynnik贸w 偶ycia spo艂.-polit.; funkcje kultowe spe艂nia艂 naczelnik plemienia (kap艂an贸w nie znano); miejscami kultu by艂y 艣wi臋te gaje, g贸ry, 藕r贸d艂a i kamienie; 艣wi膮tynie pojawi艂y si臋 dopiero w okresie wp艂yw贸w rzymskich. 艢wi臋ta germ., zwi膮zane z rokiem roln., czczono ofiar膮 ze zwierz膮t i p艂od贸w rolnych, wsp贸ln膮 uczt膮 ku czci bog贸w oraz zmar艂ych (Jul). Germanie wierzyli w 偶ycie pozagrobowe na wz贸r ziemskiego, st膮d bogate wyposa偶enie grobu — domu zmar艂ego; p贸藕niej powsta艂o wyobra偶enie Hel i Walhalli. Z religii German贸w, zanikaj膮cych w miar臋 szerzenia si臋 chrystianizmu (IV–XI w.), pozosta艂o wiele 艣lad贸w w niem. i skand. wierzeniach ludowych.
Komentarze: Nowa encyklopedia powszechna PWN © Wydawnictwo Naukowe PWN SA | | | | | GLIPTYKA | GLIPTYKA [gr.], sztuka rze藕bienia — rytowanie i r偶ni臋cie szlachetnych i p贸艂szlachetnych kamieni (gemma) — znana w III tysi膮cl. p.n.e. w Mezopotamii; wysoki poziom artyst. osi膮gn臋艂a w II tysi膮cl. p.n.e. w kr臋gu kultury egejskiej (Kreta, Mykeny); rozkwit w VI w. p.n.e. w Grecji oraz w okresie hellenistycznym i rzym.; we wczesnym 艣redniowieczu by艂y u偶ywane g艂. gemmy antyczne (zdobi膮ce przedmioty kultu, pier艣cienie biskupie); w czasach nowo偶. rozkwit gliptyki w okresie renesansu (Florencja, Rzym, Mediolan), ponownie — w okresie klasycyzmu (XVIII i XIX w.), w zwi膮zku z zainteresowaniem sztuk膮 antyczn膮; g艂. zbiory gliptyki: Biblioteka Nar. w Pary偶u, Ermita偶 w Petersburgu, Galeria Uffizi we Florencji
Komentarze: Nowa encyklopedia powszechna PWN © Wydawnictwo Naukowe PWN SA | | | | | Goci | GOCI, Gotowie, lud wschodniogerm. przyby艂y z g艂. fal膮 German贸w ze Skandynawii (prawdopodobnie od nich pochodzi nazwa wyspy Gotlandia na M. Ba艂tyckim) do 艣rodk. Europy; w III w. osiedli nad M. Czarnym; w tym czasie podzielili si臋 na Ostrogot贸w (Goci wschodni) i Wizygot贸w (Goci zachodni).
Archeologia. Za najwcze艣niejszy, uchwytny archeol. 艣lad Got贸w jest uznawana kultura wielbarska, kt贸ra w pocz膮tkach okresu wp艂yw贸w rzymskich uformowa艂a si臋 na Pomorzu Gda艅skim; w kulturze tej jest czytelna obecno艣膰 element贸w skand. (np. kr臋gi kam.), co jest zbie偶ne z przekazan膮 przez Jordanesa tradycj膮 plemienn膮, wg kt贸rej Goci mieli pochodzi膰 ze Skandynawii. Nast臋puj膮ce na prze艂. II i III w. rozszerzenie si臋 zasi臋gu kultury wielbarskiej na Mazowszu i Podlasiu jest interpretowane jako 艣lad w臋dr贸wki Got贸w i sprzymierzonych z nimi plemion wschodniogerm. nad M. Czarne i nad dolny Dunaj. Formuj膮ca si臋 kultura czerniachowska jest 艂膮czona przede wszystkim z Ostrogotami, a kultura Sintana de Mure艧, wyst臋puj膮ca w Siedmiogrodzie i pd. Karpatach, z Wizygotami. Najazdy Hun贸w u schy艂ku IV i w V w. wypar艂y Got贸w z dotychczasowych siedzib, 藕r贸d艂a archeol. nie daj膮 jednak podstaw do prze艣ledzenia ich dalszej w臋dr贸wki. Dopiero z ostatecznych siedzib obu od艂am贸w Got贸w: z Hiszpanii (Wizygoci) i z Italii (Ostrogoci) s膮 znane materia艂y archeol., kt贸re mo偶na bezdyskusyjnie wi膮za膰 z Gotami. W Europie Wsch. pozosta艂a tylko niewielka grupa Got贸w, kt贸ra w g贸rach Krymu przetrwa艂a a偶 do podboju tur. w XV w.
Komentarze: Nowa encyklopedia powszechna PWN © Wydawnictwo Naukowe PWN SA | | | | | Gr贸b | Gr贸b to intencjonalnie wykonana konstrukcja w celu z艂o偶enia cia艂a zmar艂ego lub zmar艂ych oraz wyposa偶enia. | | | |
|
S艂owniczek 
