|
|
 |
Terminologia archeologiczna |
| |
| | B Tutaj jest 52 pozycji w s硂wniku.
Stron: 1 2 3 |
| Ba艂towie | BA艁TOWIE, grupa plemion indoeur. zajmuj膮cych wybrze偶e M. Ba艂tyckiego na wsch. od dolnej Wis艂y oraz ziemie nad g贸rn膮 D藕win膮 i Dnieprem; ze wzgl臋du na warunki geogr. zachowali odr臋bny j臋zyk i nie brali udzia艂u w ruchach migracyjnych; do Ba艂t贸w s膮 zaliczani Litwini i 艁otysze oraz wymar艂e plemiona Prus贸w, Ja膰wing贸w i Kur贸w.
Pradzieje. Kolebk臋 Ba艂t贸w stanowi najprawdopodobniej 艣rodk. i g贸rne Podnieprze, gdzie egzystowa膰 mia艂a hipotetyczna tzw. wsp贸lnota ba艂to-s艂owia艅ska, a 艣ci艣lej zesp贸艂 nie w pe艂ni zdefiniowanych etnicznie lud贸w, przodk贸w 艣redniowiecznych Ba艂t贸w i S艂owian. W po艂. I tysi膮cl. p.n.e. wyw臋drowa艂y st膮d grupy ludno艣ci, kt贸re zaj臋艂y siedziby na wybrze偶u M. Ba艂tyckiego, pomi臋dzy Pas艂臋k膮 a Niemnem. Migracja ta da艂a prawdopodobnie pocz膮tek formowaniu si臋 nadmor. od艂amu Ba艂t贸w W pierwszych wiekach naszej ery Ba艂t贸w zajmowali ju偶 wybrze偶e a偶 po D藕win臋, tworz膮c wyra藕nie wyodr臋bniony kr膮g kulturowy, w kt贸rym mo偶na dopatrywa膰 si臋 przodk贸w 艣redniow. Prus贸w, Galind贸w i Ja膰wing贸w (Ba艂towie Zachodni) oraz Litwin贸w, Kur贸w i 艁otyszy (Ba艂towie Wschodni). W ko艅cu I w. n.e. cz臋艣膰 Ba艂t贸w (najprawdopodobniej mieszka艅cy Sambii) zosta艂a opisana przez Tacyta jako Aestiorum gentes — lud zbieraczy bursztynu. Znacznie wi臋kszy od艂am Ba艂t贸w stanowi艂y plemiona osiad艂e w lasach 艣rodk. i g贸rnego Podnieprza (Ba艂toiwie Naddnieprza艅scy). Kultura Ba艂t贸w Naddnieprza艅skich, mimo pewnych podobie艅stw do kultury od艂amu nadmor., nie odbiega艂a w istotny spos贸b od modelu kulturowego innych lud贸w, w tym Fin贸w i S艂owian, zamieszkuj膮cych le艣n膮 stref臋 Europy Wschodniej. Sytuacja ta u艂atwi艂a szybk膮 slawizacj臋 Ba艂t贸w Naddnieprza艅skich w VII–X w. W XII–XIII w. walki mi臋dzyplemienne oraz najazdy pol. i ruskie, a p贸藕niej ekspansja krzy偶acka doprowadzi艂y do wyt臋pienia cz臋艣ci nadmorskich Ba艂t贸w: Galind贸w, Ja膰wing贸w, wi臋kszo艣ci Prus贸w (niedobitki uleg艂y germanizacji po wprowadzeniu reformacji w pocz. XVI w.) i Kur贸w. Pozosta艂e grupy plemienne uformowa艂y 2 jedyne przetrwa艂e do dzi艣 narody ba艂tyjskie — litew. i 艂otewski
Komentarze: Nowa encyklopedia powszechna PWN © Wydawnictwo Naukowe PWN SA | | | | | Bogaczewska kultura | BOGACZEWSKA KULTURA, archeol. kultura epoki 偶elaza okresu wp艂yw贸w rzym. (ok. I–IV w.), wyst臋puj膮ca na pojezierzach Mazurskim i Suwalskim, wchodz膮ca w sk艂ad zachodnioba艂tyckiego kr臋gu kulturowego; nazwa od cmentarzyska mi臋dzy wsiami Bogaczewo i Kula, woj. warmi艅sko-mazurskie; cmentarzyska p艂askie, cia艂opalne z przewag膮 poch贸wk贸w popielnicowych, wyposa偶one w ozdoby i cz臋艣ci stroju (charakterystyczne szpile), rzadziej uzbrojenie i narz臋dzia; osady otwarte, obronne i nawodne z domostwami prostok膮tnymi o konstrukcji s艂upowej; intensywne kontakty z cesarstwem rzym. widoczne w postaci import贸w rzym. (zw艂. paciorki szklane, fibule emaliowane i sesterce); w p贸藕nym okresie wp艂yw贸w rzym. na Pojezierzu Suwalskim k.b. przekszta艂ci艂a si臋 w sudowsk膮 grup臋 kulturow膮, a na Mazurach w okresie w臋dr贸wek lud贸w w olszty艅sk膮 grup臋 kulturow膮; uwa偶a si臋, 偶e tw贸rcami k.b. byli Galindowie wzmiankowani przez Klaudiusza Ptolemeusza.
Komentarze: Nowa encyklopedia powszechna PWN © Wydawnictwo Naukowe PWN SA | | | | | Borszewsko-rome艅ska kultura | BORSZEWSKO-ROME艃SKA KULTURA, archeol. kultura rozwijaj膮ca si臋 VIII–X w. w le艣nej i stepowo-le艣nej strefie mi臋dzy 艣rodk. Dnieprem a dorzeczem g贸rnej Oki i g贸rnego Donu; nazwa od reprezentatywnych osiedli w Borszewie k. Worone偶a i Komnach; rolnictwo, hodowla zwierz膮t; 偶ywe kontakty handl. z s膮siaduj膮cymi od pd.-wsch. ludami stepowymi oraz 艣wiatem arab.; osiedla wyr贸偶nia艂y si臋 obronnym po艂o偶eniem, chaty — p贸艂ziemianki; obrz膮dek pogrzebowy cia艂opalny, prochy chowano w jamach lub popielnicach pod nasypami kurhanowymi; k.b.-r. reprezentuje kultur臋 wschodnios艂ow. plemion Siewierzan i Wiatycz贸w, kt贸re w IX–X w. wesz艂y w sk艂ad Rusi Kijowskiej.
Komentarze: Nowa encyklopedia powszechna PWN © Wydawnictwo Naukowe PWN SA | | | | | Brytowie | BRYTOWIE, dawna celt. ludno艣膰 wyspy W. Brytania (nazwa nadana przez Rzymian, 艂ac. Britanni); nap艂yn臋li na wysp臋 VIII–V w. p.n.e., trudnili si臋 g艂. hodowl膮 byd艂a; kolejna fala ludno艣ci celt. przyby艂a II–I w. p.n.e. (z pn. Galii), wprowadzi艂a w艣r贸d Bryt贸w u偶ycie pieni膮dza i upowszechni艂a rolnictwo; tworzyli rody patriarchalne (klany) i plemiona, 艂膮cz膮ce si臋 w nietrwa艂e zwi膮zki; I w.–1. po艂. V w. n.e. pod panowaniem Rzymu, od IV w. chrystianizacja; po podboju wi臋kszej cz臋艣ci wyspy przez plemiona germ. Angl贸w, Sas贸w i Jut贸w (V–VI w.), Brytowie utrzymali si臋 w Walii i Kornwalii, cz臋艣膰 skolonizowa艂a Armoryk臋; podbojom rzym. i germ. opar艂a si臋 ludno艣膰 pn. cz臋艣ci wyspy (Piktowie).
Komentarze: Nowa encyklopedia powszechna PWN © Wydawnictwo Naukowe PWN SA | | | | | Bursztyn | BURSZTYN Bursztynem nazywamy kopaln膮 偶ywic臋. Chocia偶 w 艣wiadomo艣ci Polak贸w nazwa ta kojarzy si臋 z ba艂tyckim bursztynem powsta艂ym we wczesnym eocenie (40 mln lat), to w rzeczywisto艣ci bursztyny i inne kopalne 偶ywice wyst臋puj膮 na ca艂ym 艣wiecie (z wyj膮tkiem Antarktydy, co zreszt膮 jest raczej wynikiem z艂ej dost臋pno艣ci tego obszaru dla bada艅 naukowych i pot臋偶nej erozji przez l膮dol贸d) i pochodz膮 z r贸偶nych okres贸w geologicznych. Niew膮tpliwie te偶 bursztyn nie powstawa艂 z jednego gatunku drzewa, lecz w zale偶no艣ci od lokalizacji z艂o偶a i jego wieku musimy bra膰 pod uwag臋 odmienne gatunki drzew produkuj膮cych przysz艂y bursztyn. Bursztyny pochodz膮ce z r贸偶nych obszar贸w maj膮 inny sk艂ad chemiczny, a co za tym idzie i w艂a艣ciwo艣ci fizyczne, co jest istotne zw艂aszcza z punktu widzenia zastosowa艅 jubilerskich, gdy偶 wp艂ywa na: podatno艣膰 na polerowanie, krucho艣膰, przezroczysto艣膰. Najlepsze pod tym wzgl臋dem s膮 bursztyny ba艂tyckie, poniewa偶 dominuj膮 tam odmiany zawieraj膮ce ponad 3 % kwasu bursztynowego, co czyni je ma艂o kruchymi i intensywnie b艂yszcz膮cymi po wypolerowaniu. Najstarsze kopalne 偶ywice, nie zaliczane jeszcze do bursztynu, opisano z dewonu Kanady, g贸rnego karbonu Wielkiej Brytanii i Montany oraz z karbonu i permu na Uralu. Najstarsze prawdziwe bursztyny pochodz膮 z g贸rnego triasu (230-205 mln lat) z Alp (m.in. z Austrii, Szwajcarii i Bawarii (tu znaleziono mikroorganizmy)) i z g贸rnotriasowej formacji Chinle w Nowym Meksyku (USA), ale przewa偶nie s膮 to drobne i sporadyczne grudki, bez znaczenia jubilerskiego i bez makroskamienia艂o艣ci. Jurajskie bursztyny (np. z Kazachstanu i Bornholmu w Danii oraz z jednej p贸藕nojurajskiej lokalizacji z Libanu - w Ghine) s膮 r贸wnie rzadkie i niepozorne, natomiast sporo z艂贸偶 lub wyst膮pie艅 bursztynu znamy ze ska艂 systemu kredowego. Z dolnej kredy znamy, prawie wyeksploatowane w staro偶ytno艣ci, z艂o偶e liba艅skie (130 mln lat, Liban, Izrael, Jordania, prawdopodobnie apt) z jednym z najstarszych zespo艂贸w owad贸w i ro艣lin zachowanych w bursztynie oraz nieliczne bry艂ki r贸wnie starego bursztynu bogatego w kopalne owady znalezione na wyspie Wight (Wielka Brytania), a tak偶e drobne z艂o偶a w p贸艂nocnej Hiszpanii i NW Francji oraz nad Zatok膮 Persk膮 i w Jordanii. W艣r贸d p贸藕niejszych z艂贸偶 z p贸藕nej kredy na uwag臋 zas艂uguj膮 liczne wyst膮pienia na Syberii (w tym du偶e z艂o偶a na p艂w. Tajmyr z licznymi skamienia艂o艣ciami), w Portugalii, na Morawach i w Japonii, sk膮d pozyskano wielki okaz o wadze 16 kg. Znane s膮 te偶 bursztyny tego wieku z USA (m.in. bardzo bogate w skamienia艂o艣ci turo艅ski bursztyny z New Jersey) i Kanady (g艂贸wnie w rejonie jeziora Cedar). Zawieraj膮 one inkluzje ro艣linne i zwierz臋ce. Z wyj膮tkiem z艂o偶a z New Jersey s膮 jednak nieu偶yteczne jubilersko (kruche) i wyst臋puj膮 w ma艂ych ilo艣ciach. S膮 te偶 g贸rnokredowe bursztyny w Brazylii. Jednak najliczniejsze i najwi臋ksze wyst膮pienia bursztynu zwi膮zane s膮 z trzeciorz臋dem, a zw艂aszcza okresem eocen – miocen. Jedno z dw贸ch (obok ba艂tyckiego z Zatoki Gda艅skiej) najwi臋kszych z艂贸偶 bursztynu na 艣wiecie wyst臋puje w obr臋bie pok艂ad贸w w臋gli na Borneo. S膮 to bursztyny 艣rodkowego miocenu . Pochodzi stamt膮d olbrzymia p艂yta o powierzchni 5 m.kw. Ma on gorsze w艂asno艣ci jubilerskie od bursztynu ba艂tyckiego i zawiera niezbyt liczne skamienia艂o艣ci. Bursztyn ba艂tycki powstawa艂 z 偶ywicy drzew szpilkowych rosn膮cych w Szwecji i Finlandii. Jednak p贸藕niejsza dzia艂alno艣膰 l膮dolodu usun臋艂a stamt膮d wszelkie 艣lady pierwotnych z艂贸偶. Natomiast przetrwa艂y z艂o偶a wt贸rne deponowane w uj艣ciu eoce艅skiej rzeki, p艂yn膮cej z p贸艂nocy i maj膮cej delt臋 w rejonie Zatoki Gda艅skiej, Kr贸lewca i Litwy. Erozja tych nagromadze艅 i przemieszczanie wyerodowanego bursztynu przez pr膮dy morskie i l膮dol贸d spowodowa艂y, 偶e bursztyny znajduje si臋 na wybrze偶u od Estonii a偶 po Dani臋 (gdzie znane s膮 te偶 starsze bursztyny z pocz膮tku eocenu – 50 mln lat), a nawet w Wielkiej Brytanii. Wyst臋puje on te偶 w osadach polodowcowych na terenie ca艂ej Polski pozakarpackiej, szczeg贸lnie licznie na Kaszubach. Opr贸cz bursztynu ba艂tyckiego, w Polsce znaleziono te偶 mioce艅skie (sarmat) bursztyny w rejonie Tarnobrzegu, z ciekaw膮 poka藕n膮 zawarto艣ci膮 siarki (do 5 %) oraz bursztyny na Polesiu zwi膮zane z akwenem morskim istniej膮cym na Ukrainie. S膮 to drobne ilo艣ci, bez znaczenie gospodarczego. W pobli偶u Polski drobne ilo艣ci bursztynu nieba艂tyckiego wyst臋puj膮 na Ukrainie (eocen/oligocen) oraz na Morawach, gdzie spotyka si臋 intensywnie 偶贸艂ty, nieprzezroczysty walchowit kredowego wieku. Niewielkie ilo艣ci pi臋knego szkar艂atnego bursztynu (rumelitu) znajduje si臋 w Karpatach rumu艅skich. Trzecie pod wzgl臋dem wielko艣ci z艂o偶e 艣wiata bursztynu wyst臋powa艂o (10 lat temu zaprzestano eksploatacji) w w臋glu brunatnym na terenie wschodnich Niemiec w kopalnii Bitteferd ko艂o Halle. S膮 to bursztyny dolnego miocenu (ok. 21 mln lat), o dobrych, nie ust臋puj膮cych bursztynowi ba艂tyckiemu, w艂asno艣ciach jubilerskich. Du偶e z艂o偶a bursztynu (zwi膮zane z drzewami Hymenaea protera - str膮czkowate) w obr臋bie warstw lignitowych znane s膮 na p贸艂nocy Dominikany (r贸偶ny wiek poszczeg贸lnych z艂贸偶: niewielka ich cz臋艣膰 jest z eocenu, reszta z oligocenu i wczesnego oraz 艣rodkowego miocenu). Bursztyn ten jest wyj膮tkowo przezroczysty i ma艂o sp臋kany. S膮 to ma艂e kawa艂ki bursztynu, cho膰 skrajnie rzadko spotyka si臋 bry艂y dochodz膮ce do 18 funt贸w. Obfituje on w niezwykle liczne inkluzje zwierz臋ce. Pospolite s膮 tam m.in. termity, kt贸re w ba艂tyckim bursztynie s膮 rzadkie, a tak偶e wzgl臋dnie cz臋sto znajduje si臋 kilkucentymetrowe jaszczurki (m.in. gekony) i 偶aby, co jest ewenementem na skal臋 艣wiatow膮. Podobne wiekowo i pod wzgl臋dem wygl膮du s膮 bursztyny z Meksyku, ale spotyka si臋 je w ma艂ych ilo艣ciach. Bardzo wysokiej jako艣ci czerwony bursztyn (eocen, s膮 te偶 dane oparte na znalezionych owadach, wskazuj膮ce, 偶e mo偶e by膰 on kredowy - cenoma艅ski, a jedynie zosta艂 redeponowany do eoce艅skich utwor贸w - patrz praca Grimaldiego et. al w Journal of Paleontology, marzec 2003), zawieraj膮cy 2 % sukcynitu, wyst臋powa艂 w p贸艂nocnej Birmie i w staro偶ytnej Azji by艂 on jedynym pozyskiwanym na du偶膮 skal臋 z艂o偶em tego surowca. Obecnie jest to lokalizacja g艂贸wnie historyczna, cho膰 drobne ilo艣ci s膮 wci膮偶 wydobywane. Najwi臋ksze (cho膰 niezbyt poka藕ne w skali 艣wiatowej) z艂o偶a trzeciorz臋dowego bursztynu w Ameryce P贸艂nocnej wyst臋puj膮 w Arkansas. Inne wyst膮pienia trzeciorz臋dowych bursztyn贸w (np. mioce艅skie w Australii i Nowej Zelandii) s膮 bardzo liczne, ale drobne. 呕YWICE NIE B臉D膭CE BURSZTYNEM M艂oda geologicznie 偶ywica (m艂odsza ni偶 1 mln lat), bezbarwna, kt贸r膮 up艂yw czasu nie zmieni艂 jeszcze w bursztyn nosi nazw臋 kopalu. Ma on w stosunku do bursztynu gorszy poler, mniejsz膮 twardo艣膰 i 艂atwo rozpuszcza si臋 w alkoholu. W substancji tej obserwujemy cz臋sto pi臋kne skamienia艂o艣ci stawonog贸w. Kopal zwi膮zany jest g艂贸wnie z obecnymi obszarami tropikalnymi. Wielkie z艂o偶a kopalu znane s膮 m.in. z Kolumbii i Nowej Zelandii, ale wyst臋puj膮 te偶 w Maroku, Kenii, na Madagaskarze i w Indonezji. Najm艂odsze (kilkadziesi膮t, kilkaset lat) nagromadzenia 偶ywicy nosz膮 nazw臋 kalafonia. Najs艂ynniejszym znaleziskiem kalafonii by艂a bry艂a o wadze 238 kg, wy艂owiona ko艂o Gotlandii w 1988. Pocz膮tkowo znalazca uzna艂 j膮 za bursztyn ba艂tycki, co by艂oby ewenementem, gdy偶 najwi臋ksza bry艂a tego bursztynu wa偶y 9,75 kg. Jednak szczeg贸艂owszy ogl膮d okazu, wykaza艂, 偶e jest to skamienia艂a zawarto艣膰 beczki, w kt贸rej w wiekach 艣rednich przewo偶ono 偶ywic臋 ze Szwecji do port贸w Europy Zachodniej. ZWIERZ臉TA I RO艢LINY W BURSZTYNIE Niezwykle licznie zachowane zwierz臋ta i ro艣liny zosta艂y zatopione w 偶ywicy i przetrwa艂y do naszych czas贸w w nieprawdopodobnie dobrym stanie – 艂膮cznie z mi臋艣niami, narz膮dami wewn臋trznymi itp., co jest ewenementem w przypadku skamienia艂o艣ci. Tym niemniej bursztyn by艂 pu艂apk膮 bardzo wybi贸rcz膮. Po pierwsze 艂apa艂y si臋 w ni膮 prawie wy艂膮cznie ma艂e (poni偶ej 1 cm) organizmy, gdy偶 wi臋ksze by艂y na tyle silne by si臋 wyrwa膰 z 偶ywicy, a w przypadku trup贸w 偶ywica nie by艂a w stanie szczelnie pokry膰 ca艂ego okazu. Po drugie 偶ywica zatapia艂a g艂贸wnie te organizmy, kt贸re 偶y艂y na 偶ywicuj膮cych drzewach lub by艂y wabione zapachem 偶ywicy. Zwierz臋ta bytuj膮ce na innych drzewach (np. li艣ciastych) lub czuj膮ce wstr臋t do zapachu 偶ywicy nie wpada艂y w t臋 pu艂apk臋. Dlatego organizmy znajdywane w bursztynie nie stanowi膮 艣cis艂ego odbicia 贸wczesnej biocenozy. W bursztynie ba艂tyckim w艣r贸d zwierz膮t dominuj膮 owady (90 % okaz贸w), reszt臋 stanowi膮 paj臋czaki (prawie 9 %), a znikom膮 cz臋艣膰 inne zwierz臋ta (np. robaki, wije). W艣r贸d owad贸w 70 % stanowi膮 much贸wki, 10% b艂onk贸wki (g艂贸wnie mr贸wki, po 5 % chrz膮szcze i pluskwiaki). Skrajnie rzadkie s膮 np. motyle, j臋tki i termity. Prawdziwym rarytasem s膮 gladiatory - nowo odkryty w 2002 roku rz膮d (!) owad贸w. W艣r贸d paj臋czak贸w wielk膮 rzadko艣ci膮 s膮 skorpiony, natomiast inne formy bywaj膮 do艣膰 pospolite. Najcenniejsze s膮 jednak kr臋gowce. Z naszego bursztynu znamy tylko dwie jaszczurki – jedna znaleziona w 1891 przechowywana jest w Getyndze (wielko艣膰 4,2 cm), drug膮 znaleziono w 1997 w Gda艅sku (wielko艣膰 3,7 cm) i znajduje si臋 w r臋kach prywatnych. Opr贸cz tego napotkano te偶 par臋 odcisk贸w 艂apek drobnych ssak贸w, troch臋 w艂os贸w tych偶e ssak贸w i par臋 pi贸r ptasich. Troszeczk臋 cz臋stsze s膮 kr臋gowce w bursztynie dominika艅skim – znaleziono tam oko艂o 20 okaz贸w legwan贸w i gekon贸w (od 0,9 do 5 cm), a tak偶e par臋 malutkich (~1 cm) 偶ab. Pojedyncze znaleziska jaszczurek s膮 te偶 opisane z bursztynu meksyka艅skiego. Ceny wszystkich kr臋gowc贸w utrwalonych w bursztynie s膮 olbrzymie, dlatego pospolitsze od nich s膮 podr贸bki (tzn. do oryginalnego bursztynu wk艂ada si臋 r贸wnie偶 oryginaln膮, tyle 偶e wsp贸艂czesn膮 jaszczurk臋 lub 偶ab臋). I jeszcze jedna uwaga – wielu sprzedawc贸w proponuje bursztyn z tzw. rybi膮 艂usk膮 twierdz膮c przy tym 偶e to prawdziwa 艂uska. Tymczasem terminem tym okre艣la si臋 kuliste p臋kni臋cia w bursztynie powsta艂e podczas podgrzewania bursztynu w warunkach wysokiego ci艣nienia. Nie maj膮 one nic wsp贸lnego ze skamienia艂o艣ciami.
Komentarze:
Autor Dr. Robert Niedzwiedzki
殴r贸d艂o: http://www.ing.uni.wroc.pl/~rnied/bursztyn.htm | | | |
|
Glossary V1.5
|
|
S艂owniczek 
