|
|
 |
| |
| | Wszystkie Tutaj jest 7 pozycji w s硂wniku.
Stron: 1 |
| AKAD | AKAD, staro偶. pa艅stwo semickie w pd. cz臋艣ci Mezopotamii. Akadowie zamieszkiwali ju偶 w pocz. III tysi膮cl. p.n.e. tereny na pd. od Sumeru. Pocz膮tki Akadu datuje si臋 w czasach Sargona I Wielkiego, za艂o偶yciela dyn. akadyjskiej (2340–ok. 2200 p.n.e.) i tw贸rcy pierwszego na obszarze Mi臋dzyrzecza pa艅stwa przestrzennego, kt贸rego terytorium rozci膮ga艂o si臋 daleko poza w膮skie granice miasta-pa艅stwa; obejmowa艂o Akad, Sumer, rejon Mari i Ebla, Syri臋 a偶 do Libanu i g贸r Taurus, Subartu w pn. Mezopotamii oraz Elam. G艂贸wnym czynnikiem integruj膮cym pa艅stwo by艂a osoba kr贸la, jego garnizony i urz臋dnicy, dlatego te偶 Sargon I Wielki musia艂 boryka膰 si臋 z licznymi buntami miast Sumeru i Elamu. Rebelie nasili艂y si臋 za rz膮d贸w jego nast臋pc贸w: Rimusza (2283–75 p.n.e.), Manisztusu (2274–60 p.n.e.). Dopiero Naramsin (2291–55 p.n.e.) ponownie umocni艂 pa艅stwo Akad. Sukces militarny zawdzi臋czali Akadowie m.in. zastosowaniu nowej broni — 艂uku i oszczepu. Du偶ym zagro偶eniem dla Akadu by艂y coraz liczniej przybywaj膮ce na teren Mezopotamii plemiona koczownicze z Zagrosu — Gutejowie, kt贸re ok. 2200 p.n.e. zada艂y os艂abionej konfliktami wewn. monarchii akadyjskiej ostateczny cios; zniszczeniu uleg艂o wiele miast Akadu i Sumeru, m.in. stol. Akad. W okresie panowania dyn. akadyjskiej nast膮pi艂y w Mezopotamii g艂臋bokie przeobra偶enia: godno艣膰 monarchy jako g艂owy imperium nabra艂a wielkiego znaczenia; utworzono scentralizowan膮 administracj臋 dla ca艂ego obszaru mi臋dzy Eufratem i Tygrysem; zorganizowano sta艂膮 armi臋; nast膮pi艂o 艣cis艂e zespolenie sk艂adnik贸w semickich i sumeryjskich, co wywar艂o ogromny wp艂yw na rozw贸j kult. i polit. pa艅stw Mezopotamii w II i I tysi膮cl. p.n.e.
Komentarze: Nowa encyklopedia powszechna PWN © Wydawnictwo Naukowe PWN SA | | | | | MEZOLIT | MEZOLIT [gr.], archeol. 艣rodkowa epoka kamienia, zw. te偶 epipaleolitem, termin stosowany na oznaczenie okresu przej艣ciowego mi臋dzy gospodark膮 艂owiecko-zbierack膮 (typu paleolitycznego) i roln.-hod. (typu neolitycznego); pocz膮tki mezolitu przypadaj膮 na schy艂ek epoki plejstocenu (ok. XI tysi膮cl. p.n.e. na Bliskim Wschodzie i ok. po艂owy IX tysi膮cl. p.n.e. na terenach Ni偶u 艢rodkowoeuropejskiego); dat臋 ko艅cow膮 za艣 wyznacza moment pojawienia si臋 element贸w gospodarki wytwarzaj膮cej, co najwcze艣niej nast膮pi艂o na Bliskim Wschodzie (ok. VII tysi膮cl. p.n.e.); mezolityczne zespo艂y krzemienne charakteryzuj膮 si臋 znacznym udzia艂em zminiaturyzowanych i cz臋sto zgeometryzowanych form narz臋dzi (tzw. zbrojniki mikrolityczne). Okres mezolitu najlepiej jest zaznaczony na terenach eur., zw艂. w strefie ni偶owej, gdzie gromady paleolityczne, zamieszkuj膮ce dot膮d stref臋 plejstoce艅skiej tundry lub lasotundry, musia艂y si臋 przystosowa膰 do bytowania w zwartych formacjach le艣nych wczesnego holocenu; pierwsze spo艂eczno艣ci uprawiaj膮ce gospodark臋 roln.-hod. pojawi艂y si臋 na tych obszarach dopiero ok. V tysi膮cl. p.n.e. (wg datowania izotopowego metod膮 w臋glow膮), a dalszych tysi膮c lat musia艂o up艂yn膮膰, nim uformowa艂y si臋 tu wyra藕nie neolityczne ugrupowania miejscowe. W mezolicie europejskim wydziela si臋 3 g艂. zespo艂y kultur mezolitycznych: zachodni kr膮g, p贸艂nocny kr膮g, p贸艂nocno-wschodni kr膮g.
Komentarze: Nowa encyklopedia powszechna PWN © Wydawnictwo Naukowe PWN SA | | | | | NEANDERTALSKI CZ艁OWIEK | NEANDERTALSKI CZ艁OWIEK, Homo neandertalensis, kopalna forma cz艂owieka, najcz臋艣ciej uwa偶any za ewolucyjnego nast臋pc臋 pitekantropa i poprzednika Homo sapiens; od cz艂owieka dzisiejszego r贸偶ni艂 si臋 m.in. budow膮 czaszki: pochy艂e czo艂o, grube wa艂y nadoczodo艂owe, puszka m贸zgowa du偶a, ale s艂abiej wysklepiona wzwy偶, twarz wyra藕nie prognatyczna, wynios艂o艣膰 br贸dkowa na 偶uchwie s艂abo rozwini臋ta lub jej brak; wyst臋powa艂 od ok. 250 tys. do ok. 40 tys. lat temu; uprawia艂 my艣listwo i zbieractwo, zna艂 ogie艅 i zapewne chroni艂 cia艂o przed zimnem sk贸rami, praktykowa艂 ju偶 obrz臋dowy poch贸wek zmar艂ych; najobfitsze znaleziska szcz膮tk贸w neandertalskiego cz艂owieka pochodz膮 z zach. i pd. Europy oraz pd.-zach. Azji; pozycja systematyczna r贸偶nych form neandertalskiego cz艂owieka i ich miejsce w rodowodzie Homo sapiens s膮 jednym z najbardziej spornych problem贸w antropologii
Komentarze: Nowa encyklopedia powszechna PWN © Wydawnictwo Naukowe PWN SA
| | | | | NEOLIT | NEOLIT [gr.], m艂odsza epoka kamienia, archeol. ko艅cowy okres epoki kamienia poprzedzaj膮cy epok臋 br膮zu; termin wprowadzony 1865 przez J. Lubbocka, utworzony od nazwy nowej techniki obr贸bki kamienia (g艂adzenie, wiercenie otwor贸w), st膮d dawniej zw. r贸wnie偶 epok膮 kamienia g艂adzonego; ramy czasowe zr贸偶nicowane, zale偶nie od terenu wyst臋powania: na Bliskim Wschodzie od ok. 8300 p.n.e., w pd. Europie od schy艂ku VII i pocz. VI tysi膮cl. p.n.e., w Polsce ok. 4500 p.n.e. Jest to jednocze艣nie stadium rozwoju kultury, w kt贸rym cz艂owiek po raz pierwszy odszed艂 od wy艂膮cznego wykorzystywania zasob贸w 艣rodowiska naturalnego w ramach gospodarki przyswajaj膮cej (my艣listwo, 艂owiectwo, rybo艂贸wstwo, zbieractwo) w kierunku gospodarki wytw贸rczej (produkcyjnej), kt贸rej podstaw膮 sta艂o si臋 udomowienie dziko rosn膮cych zb贸偶 oraz udomowienie zwierz膮t. Ten proces przechodzenia do gospodarki wytw贸rczej jest okre艣lany mianem rewolucji neolitycznej. Rozwin臋艂y si臋 wtedy: rolnictwo (pszenica, proso, j臋czmie艅, groch, soczewica, 偶yto) gospodarka 偶arowo-kopieniacza; pod koniec neolitu wprowadzenie orki sprz臋偶anej); ch贸w owiec, k贸z, byd艂a, 艣wi艅; wypalanie naczy艅 glinianych i zr贸偶nicowane ich zdobienie; wynaleziono tkactwo (krosna stoj膮ce); nast膮pi艂 rozw贸j kopalnictwa krzemienia (Krzemionki), dalekosi臋偶nej wymiany r贸偶norodnych surowc贸w i wytwor贸w (szlaki rzeczne i mor.); rozwin臋艂y si臋 kulty rel. — prawdopodobnie kult Wielkiej Matki jako b贸stwa p艂odno艣ci (figurki kobiece) i kult s艂o艅ca (toporki, motywy krzy偶a wpisanego w ko艂o); groby szkieletowe, rzadziej cia艂opalne; 艣lady kanibalizmu rytualnego i ofiar z ludzi; niekiedy groby zwierz臋ce (kr贸w, 艣wi艅, a nawet
zwierz膮t dzikich); od 1 po艂. IV tysi膮cl. p.n.e. rozw贸j idei megalitycznej w zach. a nieco p贸藕niej w pd. i pn. Europie; powstanie rozleg艂ych osiedli (w Polsce o pow. 6–12 ha), niekiedy o charakterze obronnym; przejawy zr贸偶nicowania spo艂ecznego.
Najwcze艣niejsze 艣wiadectwa przechodzenia do gospodarki wytw贸rczej obserwuje si臋 na ob-
szarach Bliskiego Wschodu, w rejonie tzw. 偶yznego p贸艂ksi臋偶yca (Lewant, g贸ry Taurus, Anatolia, Kurdystan, pn. Mezopotamia, g贸ry Zagros, Chuzestan). Zal膮偶ki kszta艂towania si臋 tej gospodarki pojawiaj膮 si臋 tu w kulturach mezolitycznych X i IX tysi膮cl. p.n.e. (natufska kultura; kultura Zarzi). Tam w艂a艣nie znaleziono pierwsze osiedla (m.in. Jerycho, Murajbit, Bajda, Nemrik, D偶armo, 脟ay枚n眉 Tepesi), gdzie ok. VIII tysi膮cl. p.n.e. pojawi艂y si臋 pocz膮tki gospodarki wytw贸rczej. Znane by艂y w贸wczas naczynia kam., lecz nie wyst臋powa艂a jeszcze ceramika — faza neolitu przedceramicznego. U progu VI tysi膮cl. p.n.e. zosta艂a wynaleziona ceramika, ujawniaj膮ca od pocz膮tku wielk膮 r贸偶norodno艣膰 dekoracji (kultury: Halaf, Hassuna, Samarra). W Europie pierwsze 艣lady osadnictwa zwi膮zanego ze stadium neolitu przedceram. pojawi艂y si臋 na prze艂. VII i VI tysi膮cl. p.n.e. w Tesalii i na wyspach M. Egejskiego (wyra藕ne powi膮zania z o艣rodkami gospodarki wytw贸rczej w Anatolii). R贸wnocze艣nie na wybrze偶ach zach. cz臋艣ci basenu M. 艢r贸dziemnego najprawdopodobniej ju偶 od pocz. VI tysi膮cl. p.n.e. rozwija艂 si臋 kr膮g kultur z ceramik膮 impresso i cardium. Sta艂 si臋 on w p贸藕niejszych tysi膮cleciach podstaw膮 formowania wielu kultur neolitycznych na obszarze pd.-zach. i pd. Europy, a tak偶e na terenach pn. Afryki. W 2 po艂. VI tysi膮cl. p.n.e. powsta艂 pierwszy neolityczny kr膮g kulturowy w 艣rodk. Europie (Star膷evo–K枚r枚s–Kremikowce kr膮g kulturowy). Z kr臋giem tym jest genetycznie powi膮zana kultura ceramiki wst臋gowej rytej — pierwsza kultura neolityczna na ziemiach polskich. Na obszarze Ni偶u 艢rodkowoeuropejskiego dosz艂o do wzajemnych, d艂ugotrwa艂ych kontakt贸w spo艂eczno艣ci kultur cyklu wst臋gowego z miejscow膮 ludno艣ci膮 mezolityczn膮. Efektem tego by艂o powstanie pod koniec 1 po艂. IV tysi膮cl. p.n.e. kultury puchar贸w lejkowatych — najstarszej kultury neolitycznej Ni偶u o miejscowej genezie. Natomiast egzystuj膮ce w strefie le艣nej wsch. Europy grupy ludno艣ci mezolitycznej przyj臋艂y od wsp贸lnot neolitycznych tylko niekt贸re nowe elementy kulturowe — umiej臋tno艣膰 wytwarzania naczy艅 glinianych, g艂adzenia kamienia, niekiedy stabilne osadnictwo z trwa艂膮 zabudow膮 — prowadz膮c w dalszym ci膮gu gospodark臋 o charakterze przyswajaj膮cym. W 1 po艂. IV tysi膮cl. p.n.e. w Europie pojawi艂a si臋 umiej臋tno艣膰 wytopu miedzi oraz sporadycznie z艂ota. Wyroby z miedzi coraz szerzej by艂y rozpowszechniane w艣r贸d spo艂eczno艣ci neolitycznych, m.in. pojawi艂y si臋 na obszarach ziem polskich. St膮d propozycja licznych badaczy, by kultury, w kt贸rych s膮 znajdowane wyroby z miedzi, zalicza膰 do odr臋bnego okresu eneolitu.
Komentarze: Nowa encyklopedia powszechna PWN © Wydawnictwo Naukowe PWN SA | | | | | OTOCZAKOWE KULTURY | archeol. kultury wczesnych faz paleolitu dolnego; podstawowa forma narz臋dzi — to najpierwotniejsze rdzeniowe narz臋dzia kam., zwane nacinakami lub chopperami, wykonywane najcz臋艣ciej z otoczak贸w rzecznych.
Komentarze: Nowa encyklopedia powszechna PWN © Wydawnictwo Naukowe PWN SA | | | | | Paleolit | PALEOLIT [gr.], archeol. starsza epoka kamienia, termin zaproponowany przez J. Lubbocka (1865) na oznaczenie starszego odcinka epoki kamienia („wieku kamienia 艂upanego”), w celu odr贸偶nienia go od odcinka m艂odszego, neolitu („wieku kamienia g艂adzonego”). Dzi艣 termin ten obejmuje okres pradziej贸w od czas贸w, kiedy cz艂owiek zacz膮艂 produkowa膰 narz臋dzia (ok. 4–4,5 mln lat temu) do schy艂ku epoki plejstocenu (ok. 8300 p.n.e. dla teren贸w 艣rodk. Europy). Paleolit dzieli si臋 na: paleolit dolny (ok. 4–4,5 mln lat–ok. 120 tys. lat p.n.e.), paleolit 艣rodkowy (ok. 120 tys.–ok. 40 tys. lat p.n.e.), paleolit g贸rny (ok. 40 tys.–ok. 8300 lat p.n.e.). Ko艅cowa cz臋艣膰 paleolitu g贸rnego (ok. 11 000–ok. 8300 lat p.n.e.) bywa nazywana paleolitem schy艂kowym. Paleolit dolny to okres, kiedy przedstawiciele form przedludzkich (proteroantropy i archantropy) produkowali prymitywne, rdzeniowe narz臋dzia kam. i krzemienne (narz臋dzia otoczakowe, pi臋艣ciaki; otoczakowe kultury, abwilska kultura, aszelska kultura, a tak偶e klakto艅ska kultura), wznosili pierwsze budowle mieszkalne, umieli wykorzystywa膰 ogie艅. W paleolicie 艣rodkowym paleoantropy (homo sapiens neanderthalensis) produkowa艂y g艂. narz臋dzia od艂upkowe (zgrzeb艂a, no偶e tylcowe, ostrza), u偶ywaj膮c w tym celu skomplikowanych technik krzemieniarskich (lewaluaska technika, mustierska technika, mikocka kultura, mustierska kultura), stworzyli zal膮偶ki kultury duchowej (obrz膮dek pogrzebowy, przechowywanie czaszek przodk贸w, rytualny kanibalizm). W paleolicie g贸rnym pojawi艂y si臋 neoantropy (Homo sapiens fossilis) odpowiadaj膮ce zar贸wno pod wzgl臋dem budowy fiz., jak i potencjalnych mo偶liwo艣ci umys艂owych cz艂owiekowi wsp贸艂czesnemu. Nast膮pi艂 w贸wczas gwa艂towny rozw贸j wi贸rowych technik krzemieniarskich i ogromne zr贸偶nicowanie form narz臋dziowych z silnie zaznaczaj膮cymi si臋 lokalnymi odmienno艣ciami tradycji produkcyjnych; rozkwit przemys艂u rogowego i ko艣cianego, zw艂. zwi膮zanego ze stosowaniem wyszukanych strategii my艣liwskich; r贸偶norodne formy budownictwa mieszkalnego; bogactwo obiekt贸w sztuki w postaci ryt贸w, malowide艂 i p艂askorze藕b naskalnych, a tak偶e plastyki figuralnej, ozd贸b i ornamentyki na narz臋dziach. G艂贸wnymi kr臋gami kulturowymi wyr贸偶nianymi w paleolicie g贸rnym Europy s膮: kultury ostrzy li艣ciowatych, kultury oryniackie, kultury magdale艅skie i kultury graweckie. Paleolit schy艂kowy jest wyr贸偶niany g艂. dla obszar贸w Ni偶u 艢rodkowoeuropejskiego i wi膮偶e si臋 ze sta艂ym zasiedleniem tych ziem przez gromady ludzkie po ust膮pieniu ostatniego zlodowacenia (W眉rm). W okresie tym wyr贸偶nia si臋 2 g艂. kr臋gi kulturowe: tarnowia艅ski kr膮g (z tylczakami), zwi膮zany genetycznie z kr臋giem kultur magdale艅skich (tarnowia艅skie kultury), oraz kr膮g kultur li艣ciakowych.
Komentarze: Nowa encyklopedia powszechna PWN © Wydawnictwo Naukowe PWN SA | | | | | SUMER | SUMER, nazwa obszar贸w pd. Mezopotamii zasiedlonych przez Sumer贸w, tw贸rc贸w (ok. po艂. IV i w III tysi膮cl. p.n.e.) jednej z najstarszych znanych cywilizacji, kt贸ra wywar艂a decyduj膮cy wp艂yw na dzieje i kultur臋 lud贸w staro偶. Wschodu; ludno艣膰 Sumeru, o zr贸偶nicowanej strukturze spo艂., nie stworzy艂a jednolitego pa艅stwa, lecz skupia艂a si臋 w odr臋bnych miastach-pa艅stwach, m.in. Eridu, Ur, Lagasz, Umma, Uruk, Kisz i Sippar, pozostaj膮cych pod w艂adz膮 ksi臋cia (ensi), uwa偶anego za zast臋pc臋 b贸stwa. Podstaw臋 gospodarki stanowi艂o rolnictwo (kana艂y nawadniaj膮ce) i rzemios艂o (zw艂. wyroby z metali). Dzieje polityczne Sumeru w tzw. epoce archaicznej (ok. 4500–ok. 2900 p.n.e.) nie s膮 znane; rozw贸j kultury dzieli si臋 zwykle na 3 okresy (nazwy od miejscowo艣ci z typowymi znaleziskami): Ubaid (ok. 4500–ok. 3500) — przej艣cie od my艣listwa do uprawy roli; bogato zdobiona ceramika; pierwsze przedmioty z miedzi; Uruk (ok. 3500–ok. 3100) — wynalezienie ko艂a garncarskiego; rozw贸j architektury (ziguraty); powstanie pisma piktograf.; D偶amdat Nasr(ok. 3100–ok. 2900) — rozw贸j gospodarki rolnej, rzemios艂a i handlu (wynalezienie ko艂a i wozu) oraz produkcji br膮zu; rozkwit metalurgii, a zw艂. z艂otnictwa. Dzieje Sumeru mo偶na prze艣ledzi膰 od ok. 2600 p.n.e. Miasta-pa艅stwa toczy艂y mi臋dzy sob膮 cz臋ste walki o hegemoni臋. W po艂. III tysi膮cl. zdoby艂o j膮 m. Lagasz, w po艂. IV w. — m. Umma, kt贸rego w艂adca, Lugalzagesi, opanowawszy znaczn膮 cz臋艣膰 terytorium Sumeru i Akadu, utworzy艂 zjednoczone pa艅stwo ze stol. Uruk, ok. 2340 podbite przez kr贸la Akadu, Sargona I Wielkiego, tw贸rc臋 pot臋偶nego pa艅stwa sumero-akadyjskiego; dosz艂o w贸wczas do etnicznego i kulturowego przemieszania ludno艣ci. Po podboju Akadu przez Gutej贸w (ok. 2200) hegemoni臋 w Sumerze przej臋li ok. 2110 w艂adcy III dyn. z Ur, organizatorzy silnego pa艅stwa, obejmuj膮cego ca艂膮 Mezopotami臋. Na pocz. II tysi膮cl. p.n.e. kr贸lestwo Ur upad艂o pod naporem Amoryt贸w, a nast臋pnie Sumer wszed艂 w sk艂ad Babilonii.
M. BIELICKI Zapomniany 艣wiat Sumer贸w, Warszawa 1973.
Komentarze: M. BIELICKI Zapomniany 艣wiat Sumer贸w, Warszawa 1973
Nowa encyklopedia powszechna PWN © Wydawnictwo Naukowe PWN SA | | | |
|
Glossary V1.5
|
|
S艂owniczek 
