Jestes tutaj:

Słowniczek

Nowości wydawnicze
Archeologia dawnej Warszawy, tom1 Lublin wczesnośrednoiwieczny Próba rekonstrukcji wierzeń i organizacji pogrzebu w świetle źródeł archeologicznych i pisanych

Dotacja Pradzieje.pl
Jeśli podobają Ci się PRADZIEJE.PL i doceniasz to co robimy, wesprzyj nas. Utrzymanie serwera kosztuje dziś naprawdę wiele. Liczy się dla nas każda złotówka. Dofinansowanie Jednorazowo Miesi�cznie Waluta Kwota Waluta Kwota

Terminologia archeologiczna

Wszystkie | A | B | C | D | E | F | G | H | I | J | K | L | M | N | O | P | Q | R | S | T | U | V | W | X | Y | Z | Inne

Wszystkie

Tutaj jest 52 pozycji w s�owniku.
Stron: 1 2 3 �

Termin

Definicja

ANTROPOGENEZA

ANTROPOGENEZA [gr.], filogeneza człowieka, historia rodowa człowieka i człowiekowatych. Początki antropogenezy są nieznane; przypuszcza się, że człowiekowate pochodzą od driopiteków, podobnie jak dzisiejsze człekokształtne; jednak brak dobrych znalezisk kopalnych z wczesnego i środk. pliocenu (ramapitek) nie pozwala się zorientować, kiedy i w jakich okolicznościach rozpoczął się proces uczłowieczania. Prawdopodobnie punktem wyjścia antropogenezy było przejście przodków człowieka od typowej dla małp zbierackiej roślinożerności do zespołowo uprawianego łowiectwa, co m.in. zapoczątkowało systematyczne posługiwanie się narzędziami, a także wytworzenie ludzkiej organizacji rodziny (przez włączenie do układu matka–dziecko — samca w nowej roli: ojca — łowcy i żywiciela); istnieje też hipoteza, że pierwszy etap antropogenezy, polegający na wytworzeniu się dwunożnego chodu i ludzkiego uzębienia, rozegrał się jeszcze wcześniej, przed pojawieniem się zaczątków łowiectwa. Najstarsze szczątki człowiekowatych datowane są na 3,7 mln lat temu i należą do australopiteków; ich budowa anat. dowodzi, że pierwszym etapem antropogenezy było przystosowanie obręczy biodrowej i stopy do lokomocji dwunożnej w pozycji wyprostowanej i zmiany w uzębieniu (skrócenie kłów, powiększenie zębów trzonowych); znaleziska z Olduvai wskazują, że proces ten był już ukończony co najmniej 1,7 mln lat temu. Dopiero w ciągu ostatniego miliona lat nastąpił gwałtowny rozrost mózgu, od ok. 500 cm3 u australopiteków, poprzez ok. 1000 cm3 u pitekantropów, do ok. 1350 cm3 u człowieka neandertalskiego i człowieka współczesnego. Równocześnie postępowało w tym czasie zmniejszanie się szczęk i pionizacja profilu twarzy. Najstarsze narzędzia obrobione pochodzą sprzed 2,5 mln lat, ślady ognisk sprzed ok. 400 tys. lat. Nie wyjaśniona dotychczas jest geneza i ewolucja mowy ludzkiej. Sporna też jest kwestia, czy antropogeneza była procesem biegnącym jednotorowo (stale w ramach jednego gat. biol.), czy ze ślepymi odgałęzieniami bocznymi.

Komentarze: Nowa encyklopedia powszechna PWN © Wydawnictwo Naukowe PWN SA

AR [łac.], a, jednostka powierzchni gruntów, nielegalna; 1 a = 1 dam2 = 100 m2.

Komentarze: Nowa encyklopedia powszechna PWN © Wydawnictwo Naukowe PWN SA

Archeologia

ARCHEOLOGIA [gr.], w staroż. Grecji była rozumiana jako nauka o przeszłości ludzkiej. Od XVII w. termin ponownie wprowadzony na oznaczenie nauki o przeszłości poznawanej na podstawie badań materialnych pozostałości działań ludzkich (→ archeologiczne źródła). Generalnie dzieli się na archeologia pradziejową lub prahistorię, czyli dzieje społeczności ludzkich nie znających pisma, i a. historyczną — dzieje społeczności znanych ze źródeł pisanych, wyróżnia się w niej: archeologię starożytnych organizmów państw. (Egiptu, Grecji, Rzymu), archeologię wielkich grup etnicznych (Słowian, Celtów, Germanów) oraz archeologię wielkich religii świata. Dzieli się też archeologię wg kryteriów geogr. (archeologia kontynentów, śródziemnomorska, Polski), chronologicznych (paleohistoria, archeologia starożytna, archeologia średniowiecza, archeologia czasów nowoż.), metod badawczych i rodzaju środowiska, w którym występują źródła archeol. (archeologia lotnicza, archeologia podwodna, archeologia wysokogórska, archeologia arktyczna, archeologia miast). W 1831 Ch.J. Thomsen wyróżnił, wzorem Lukrecjusza, 3 etapy rozwoju narzędzi pracy, wg podstawowych surowców, z których je wykonywano. Nadał im rangę i nazwę epok chronologicznych — kamienia, brązu i żelaza; ten pierwszy podział chronologiczny pradziejów z późniejszymi uzupełnieniami (starsza, środk. i młodsza epoka kamienia) bywa używany do dzisiaj. Na przeł. XIX i XX w. archeologia osiągnęła status samodzielnej dyscypliny nauk. i jest nauczana w większości uniw. świata (w krajach anglosaskich wchodzi w zakres antropologii kulturowej). Do lat 20. bieżącego stulecia trwało precyzowanie kanonu metodycznego archeologii. Za najbardziej reprezentatywną uznaje się metodę archeol. badań wykopaliskowych, której stosowanie umożliwia poprawne rozpoznanie, wydobycie i ocenę wartości źródeł archeologicznych. Pozostałe metody badań dzieli archeologia z wieloma dyscyplinami nauki i techniki. Do podstawowych zadań archeologii należy: ustalenie wieku odkrywanych źródeł archeol., badanie ich pierwotnej funkcji i rekonstrukcja rozwoju w czasie i przestrzeni. Jednym z podstawowych pojęć archeologii jest → archeologiczna kultura, grupująca formalnie zespoły źródeł archeol., odznaczających się podobieństwem, interpretująca pierwotny związek wspólnot ludzkich znajdujących się w zasięgu wspólnych oddziaływań środowiska geogr. i społecznego. Po zaledwie stuletnich badaniach archeologii udało się udowodnić, że kolebką ludzkości była Afryka, i określić czas uczłowieczenia hominidów na ok. 2 mln lat. Prześledzono stopniowe opanowywanie kontynentów przez człowieka, odkryto zupełnie zapomniane kultury myśliwskie świata z ich pozostałościami artyst. (malowidła, ryty, rzeźby w jaskiniach i schroniskach skalnych). Trwają badania dotyczące wynalezienia rolnictwa i hodowli zwierząt. Wyraźnie jest zarysowane centrum bliskowsch. tych procesów gosp., 10 tys. lat temu formowały się tam pierwsze wioski roln., a 3 tys. lat później pierwsze miasta. Trwają badania i poszukiwania podobnych centrów w pd.-wsch. Azji i Mezoameryce. Badania archeologii przyczyniły się do ujawnienia początków kultury staroż. organizmów państw.: sumer., babil., asyr., hetyckiego, staroegip., egejskich i wczesnohelladzkich, chiń. i induskich. Podobne ustalenia rysują się obecnie w odniesieniu do obszarów Ameryki Środk. oraz Andów Peruwiańskich i Chilijskich. W Polsce pierwsza katedra archeologii powstała w Krakowie 1867, kierował nią J. Łepkowski. Na przeł. XIX i XX w. znanymi postaciami, działającymi w archeologii, byli: K. Hadaczek we Lwowie, W. Demetrykiewicz w Krakowie, E. Majewski w Warszawie. Zabytki archeol. w zbiorach pol. były wówczas datowane i klasyfikowane zgodnie z ówczesnymi standardami europejskimi. Po odzyskaniu niepodległości 1918 katedry archeologii pradziejowej objęli: w Poznaniu — J. Kostrzewski, w Krakowie — W. Demetrykiewicz, po nim J. Żurowski, T. Sulimirski, w Warszawie — E. Majewski, następnie W. Antoniewicz, we Lwowie — L. Kozłowski. Konieczność zorganizowania ochrony zabytków spowodowała powstanie 1920 Państw. Grona Konserwatorów Zabytków Przedhistorycznych. Silnymi ośrodkami muzealnictwa archeol. były: Warszawa, Poznań, Kraków. Katedry archeologii klasycznej istniały w Krakowie, we Lwowie oraz w Warszawie, gdzie działał K. Michałowski, który wprowadził archeologię klasyczną na forum międzynar., podejmując z Francuzami badanie w Idfu w Egipcie. Archeolodzy pradziejowi w okresie międzywojennym podjęli próbę uogólnienia zdobytych materiałów i opracowania syntezy: ogólnopol., większych i mniejszych regionów oraz poszczególnych okresów i kultur. Podejmowano wykopaliska, z których najbardziej są znane: w Biskupinie, Brześciu Kujawskim, Gnieźnie, na Kopcu Krakusa w Krakowie, w Tropiszowie i Złotej. Zarysowała się tendencja do badań interdyscyplinarnych. Druga wojna świat. spowodowała w archeologii szkody i zniszczenia. Jednak w wielu miastach eur. dotarto do założeń i warstw zajętych uprzednio przez zabudowę. Nastąpił rozwój archeologii średniowiecznej, a następnie tzw. przemysłowej i ogólnie historycznej. W Polsce po wojnie powstały nowe ośr. nauk., m.in. w Łodzi, we Wrocławiu, Toruniu i Lublinie. Część archeologów stosowała marksist. metodologię. W 1946 W. Hensel publikacją Potrzeba wielkiej rocznicy wezwał do uczczenia tysiąclecia państwa pol., m.in. odpowiednimi badaniami archeologicznymi. W 1949 powstało Kierownictwo Badań nad Początkami Państwa Polskiego. Na dużą skalę podjęto badania w miejscach najważniejszych dla powstającego państwa polskiego. Nastąpił rozwój archeologii średniowiecznej, pradziejowej i śródziemnomorskiej. Obecnie prace badawcze koordynuje Instytut Archeologii i Etnologii PAN (dawna nazwa Inst. Historii Kultury Materialnej PAN). Ostatnim wielkim przedsięwzięciem jest tzw. Archeologiczne Zdjęcie Polski, które ma na celu zewidencjonowanie wszystkich stanowisk archeol. w Polsce. Archeolodzy pol. prowadzą prace wykopaliskowe i uczestniczą w międzynar. programach badawczych w Europie, Afryce, Azji, Ameryce Pn. i Pd., poczynając od paleolitu do czasów nowożytnych. W kraju bada się co roku około kilkudziesięciu stanowisk archeol.; badań dokonują placówki PAN, katedry uniwersyteckie, muzea, służba konserwatorska. W. HENSEL Archeologia żywa, wyd. 2 Warszawa 1983; A. ABRAMOWICZ Dzieje zainteresowań starożytniczych w Polsce, cz. 1-2 Wrocław 1983-87.

Komentarze: W. HENSEL Archeologia żywa, wyd. 2 Warszawa 1983; A. ABRAMOWICZ Dzieje zainteresowań starożytniczych w Polsce, cz. 1?2 Wrocław 1983?87.

Archeologia (inaczej)

O archeologii nieco inaczej: Wg D. L. Clarka archeologia to dyscyplina posiadająca [wypracowane] podejście teoretyczne i praktyczne służące odtwarzaniu niemożliwych do zaobserwowania wzorów ludzkiego zachowania na podstawie pośrednich poszlak w złej jakości próbkach. wg W. Hensla: archeologia „zajmuje się odsłanianiem, głównie za pomocą metod wykopaliskowych, źródeł przeszłości oraz ich naukową rejestracją i oceną” wg amerykańskich archeologów behawioralnych: archeologia jest nauką: „o związkach między ludzkim zachowaniem a kulturą materialną”.

Komentarze: D. Ławecka, Wstęp do archeologii, Warszawa 2000 , s. 9

ARCHEOLOGICZNA KULTURA

ARCHEOLOGICZNA KULTURA, zbiór zbadanych, podobnych do siebie zespołów źródeł archeologicznych umożliwiający rekonstrukcję zdarzeń bytowania, sporządzenie inwentarza powszechnie używanych wytworów i określenie umiejętności grupy ludzkiej zasiedlającej określony obszar w możliwym do oznaczenia czasie; kultury archeologiczne są podstawowymi jednostkami podziałów archeol., za pomocą których bada się pradzieje grup ludzkich; dzieli się je na fazy rozwojowe i grupy lokalne; czasami łączy się kilka kultur w krąg kulturowy danego środowiska geogr. (np. krąg kultur ark.); w miejsce terminu kultura archeologiczna stosuje się także określenie technokompleks lub cykl kulturowy. Nazwę kultury archeologicznej nadaje się od miejscowości (lub regionu), w której po raz pierwszy odkryto charakterystyczny dla niej zespół źródeł archeol. (np. kultura rzucewska, kultura łużycka) lub ze względu na formę wytworu (czasami ornamentu) typowego dla tej kultury (np. kultura amfor kulistych, kultura ceramiki sznurowej).

Komentarze: Nowa encyklopedia powszechna PWN © Wydawnictwo Naukowe PWN SA

Archeologiczne źródła

ARCHEOLOGICZNE ŹRÓDŁA, wszelkie materialne ślady działania ludzi w przeszłości, wydobywane z ziemi lub wody archeol. metodą wykopaliskową, umożliwiające rekonstrukcję różnorodnych dziedzin bytowania grup ludzkich; są to, m.in.: narzędzia i miejsca ich produkcji, resztki pożywienia, zachowane części ubioru, pozostałości obiektów mieszkalnych i kultowych, urządzenia komunik., a także dokumenty pisane wydobywane podczas wykopalisk (tabliczki gliniane z pismem klinowym, kamienie pokryte napisami, zwoje papirusów, monety, medale itp.). Źródła archeologiczne mające znaczenie dla dziedzictwa kulturowego i wciągnięte do rejestru muzealnego lub konserwatorskiego stają się zabytkami archeol. podlegającymi ochronie prawnej. Źródła archeologiczne występujące w jednym obiekcie (np. jamie grobowej, pozostałości domu) tworzą prosty zespół źródeł archeologicznych, zaś grupa takich prostych zespołów z jednej osady lub cmentarzyska, pracowni, kopalni itp. tworzy zespół złożony; zbiór złożonych zespołów źródeł archeologicznych, odznaczający się podobieństwem, jest podstawą wydzielenia archeologicznej kultury.

Komentarze: Nowa encyklopedia powszechna PWN © Wydawnictwo Naukowe PWN SA

AUSTRALOPITEKI

AUSTRALOPITEKI, Australopithecinae, najdawniejsze człowiekowate, znane z wykopalisk w RPA, Tanzanii, Kenii i Etiopii; wiek znalezisk 3,7–1,3 mln lat, wg hipotez niektórych badaczy australopiteki mogły pojawić się już 4 mln lat temu lub nawet jeszcze wcześniej; cechy budowy: b. mała objętość mózgoczaszki (średnio ok. 500 cm3), b. masywne i wystające szczęki (prognatyzm), uzębienie o wielkich trzonowcach i przedtrzonowcach, ale krótkich kłach i ludzkim kształcie łuku zębowego; rozszerzona miednica i stopa o nieprzeciwstawnym paluchu dowodzą przystosowania do dwunożnego chodu. Australopiteki wytwarzały prymitywne narzędzia kam., prawdopodobnie uprawiały prymitywne łowiectwo; nie znały ognia; rozróżnia się 2 synchronicznie występujące typy australopiteków: africanus i robustus; nie jest jasne, czy były to 2 gat. biol. (2 różne linie ewolucyjne), czy tylko odmiany lub indywidualne warianty tego samego gatunku.

Komentarze: Nowa encyklopedia powszechna PWN © Wydawnictwo Naukowe PWN SA

Bałtowie

BAŁTOWIE, grupa plemion indoeur. zajmujących wybrzeże M. Bałtyckiego na wsch. od dolnej Wisły oraz ziemie nad górną Dźwiną i Dnieprem; ze względu na warunki geogr. zachowali odrębny język i nie brali udziału w ruchach migracyjnych; do Bałtów są zaliczani Litwini i Łotysze oraz wymarłe plemiona Prusów, Jaćwingów i Kurów. Pradzieje. Kolebkę Bałtów stanowi najprawdopodobniej środk. i górne Podnieprze, gdzie egzystować miała hipotetyczna tzw. wspólnota bałto-słowiańska, a ściślej zespół nie w pełni zdefiniowanych etnicznie ludów, przodków średniowiecznych Bałtów i Słowian. W poł. I tysiącl. p.n.e. wywędrowały stąd grupy ludności, które zajęły siedziby na wybrzeżu M. Bałtyckiego, pomiędzy Pasłęką a Niemnem. Migracja ta dała prawdopodobnie początek formowaniu się nadmor. odłamu Bałtów W pierwszych wiekach naszej ery Bałtów zajmowali już wybrzeże aż po Dźwinę, tworząc wyraźnie wyodrębniony krąg kulturowy, w którym można dopatrywać się przodków średniow. Prusów, Galindów i Jaćwingów (Bałtowie Zachodni) oraz Litwinów, Kurów i Łotyszy (Bałtowie Wschodni). W końcu I w. n.e. część Bałtów (najprawdopodobniej mieszkańcy Sambii) została opisana przez Tacyta jako Aestiorum gentes — lud zbieraczy bursztynu. Znacznie większy odłam Bałtów stanowiły plemiona osiadłe w lasach środk. i górnego Podnieprza (Bałtoiwie Naddnieprzańscy). Kultura Bałtów Naddnieprzańskich, mimo pewnych podobieństw do kultury odłamu nadmor., nie odbiegała w istotny sposób od modelu kulturowego innych ludów, w tym Finów i Słowian, zamieszkujących leśną strefę Europy Wschodniej. Sytuacja ta ułatwiła szybką slawizację Bałtów Naddnieprzańskich w VII–X w. W XII–XIII w. walki międzyplemienne oraz najazdy pol. i ruskie, a później ekspansja krzyżacka doprowadziły do wytępienia części nadmorskich Bałtów: Galindów, Jaćwingów, większości Prusów (niedobitki uległy germanizacji po wprowadzeniu reformacji w pocz. XVI w.) i Kurów. Pozostałe grupy plemienne uformowały 2 jedyne przetrwałe do dziś narody bałtyjskie — litew. i łotewski

Komentarze: Nowa encyklopedia powszechna PWN © Wydawnictwo Naukowe PWN SA

Bogaczewska kultura

BOGACZEWSKA KULTURA, archeol. kultura epoki żelaza okresu wpływów rzym. (ok. I–IV w.), występująca na pojezierzach Mazurskim i Suwalskim, wchodząca w skład zachodniobałtyckiego kręgu kulturowego; nazwa od cmentarzyska między wsiami Bogaczewo i Kula, woj. warmińsko-mazurskie; cmentarzyska płaskie, ciałopalne z przewagą pochówków popielnicowych, wyposażone w ozdoby i części stroju (charakterystyczne szpile), rzadziej uzbrojenie i narzędzia; osady otwarte, obronne i nawodne z domostwami prostokątnymi o konstrukcji słupowej; intensywne kontakty z cesarstwem rzym. widoczne w postaci importów rzym. (zwł. paciorki szklane, fibule emaliowane i sesterce); w późnym okresie wpływów rzym. na Pojezierzu Suwalskim k.b. przekształciła się w sudowską grupę kulturową, a na Mazurach w okresie wędrówek ludów w olsztyńską grupę kulturową; uważa się, że twórcami k.b. byli Galindowie wzmiankowani przez Klaudiusza Ptolemeusza.

Komentarze: Nowa encyklopedia powszechna PWN © Wydawnictwo Naukowe PWN SA

Borszewsko-romeńska kultura

BORSZEWSKO-ROMEŃSKA KULTURA, archeol. kultura rozwijająca się VIII–X w. w leśnej i stepowo-leśnej strefie między środk. Dnieprem a dorzeczem górnej Oki i górnego Donu; nazwa od reprezentatywnych osiedli w Borszewie k. Woroneża i Komnach; rolnictwo, hodowla zwierząt; żywe kontakty handl. z sąsiadującymi od pd.-wsch. ludami stepowymi oraz światem arab.; osiedla wyróżniały się obronnym położeniem, chaty — półziemianki; obrządek pogrzebowy ciałopalny, prochy chowano w jamach lub popielnicach pod nasypami kurhanowymi; k.b.-r. reprezentuje kulturę wschodniosłow. plemion Siewierzan i Wiatyczów, które w IX–X w. weszły w skład Rusi Kijowskiej.

Komentarze: Nowa encyklopedia powszechna PWN © Wydawnictwo Naukowe PWN SA

Brytowie

BRYTOWIE, dawna celt. ludność wyspy W. Brytania (nazwa nadana przez Rzymian, łac. Britanni); napłynęli na wyspę VIII–V w. p.n.e., trudnili się gł. hodowlą bydła; kolejna fala ludności celt. przybyła II–I w. p.n.e. (z pn. Galii), wprowadziła wśród Brytów użycie pieniądza i upowszechniła rolnictwo; tworzyli rody patriarchalne (klany) i plemiona, łączące się w nietrwałe związki; I w.–1. poł. V w. n.e. pod panowaniem Rzymu, od IV w. chrystianizacja; po podboju większej części wyspy przez plemiona germ. Anglów, Sasów i Jutów (V–VI w.), Brytowie utrzymali się w Walii i Kornwalii, część skolonizowała Armorykę; podbojom rzym. i germ. oparła się ludność pn. części wyspy (Piktowie).

Komentarze: Nowa encyklopedia powszechna PWN © Wydawnictwo Naukowe PWN SA

Bursztyn

BURSZTYN Bursztynem nazywamy kopalną żywicę. Chociaż w świadomości Polaków nazwa ta kojarzy się z bałtyckim bursztynem powstałym we wczesnym eocenie (40 mln lat), to w rzeczywistości bursztyny i inne kopalne żywice występują na całym świecie (z wyjątkiem Antarktydy, co zresztą jest raczej wynikiem złej dostępności tego obszaru dla badań naukowych i potężnej erozji przez lądolód) i pochodzą z różnych okresów geologicznych. Niewątpliwie też bursztyn nie powstawał z jednego gatunku drzewa, lecz w zależności od lokalizacji złoża i jego wieku musimy brać pod uwagę odmienne gatunki drzew produkujących przyszły bursztyn. Bursztyny pochodzące z różnych obszarów mają inny skład chemiczny, a co za tym idzie i właściwości fizyczne, co jest istotne zwłaszcza z punktu widzenia zastosowań jubilerskich, gdyż wpływa na: podatność na polerowanie, kruchość, przezroczystość. Najlepsze pod tym względem są bursztyny bałtyckie, ponieważ dominują tam odmiany zawierające ponad 3 % kwasu bursztynowego, co czyni je mało kruchymi i intensywnie błyszczącymi po wypolerowaniu. Najstarsze kopalne żywice, nie zaliczane jeszcze do bursztynu, opisano z dewonu Kanady, górnego karbonu Wielkiej Brytanii i Montany oraz z karbonu i permu na Uralu. Najstarsze prawdziwe bursztyny pochodzą z górnego triasu (230-205 mln lat) z Alp (m.in. z Austrii, Szwajcarii i Bawarii (tu znaleziono mikroorganizmy)) i z górnotriasowej formacji Chinle w Nowym Meksyku (USA), ale przeważnie są to drobne i sporadyczne grudki, bez znaczenia jubilerskiego i bez makroskamieniałości. Jurajskie bursztyny (np. z Kazachstanu i Bornholmu w Danii oraz z jednej późnojurajskiej lokalizacji z Libanu - w Ghine) są równie rzadkie i niepozorne, natomiast sporo złóż lub wystąpień bursztynu znamy ze skał systemu kredowego. Z dolnej kredy znamy, prawie wyeksploatowane w starożytności, złoże libańskie (130 mln lat, Liban, Izrael, Jordania, prawdopodobnie apt) z jednym z najstarszych zespołów owadów i roślin zachowanych w bursztynie oraz nieliczne bryłki równie starego bursztynu bogatego w kopalne owady znalezione na wyspie Wight (Wielka Brytania), a także drobne złoża w północnej Hiszpanii i NW Francji oraz nad Zatoką Perską i w Jordanii. Wśród późniejszych złóż z późnej kredy na uwagę zasługują liczne wystąpienia na Syberii (w tym duże złoża na płw. Tajmyr z licznymi skamieniałościami), w Portugalii, na Morawach i w Japonii, skąd pozyskano wielki okaz o wadze 16 kg. Znane są też bursztyny tego wieku z USA (m.in. bardzo bogate w skamieniałości turoński bursztyny z New Jersey) i Kanady (głównie w rejonie jeziora Cedar). Zawierają one inkluzje roślinne i zwierzęce. Z wyjątkiem złoża z New Jersey są jednak nieużyteczne jubilersko (kruche) i występują w małych ilościach. Są też górnokredowe bursztyny w Brazylii. Jednak najliczniejsze i największe wystąpienia bursztynu związane są z trzeciorzędem, a zwłaszcza okresem eocen – miocen. Jedno z dwóch (obok bałtyckiego z Zatoki Gdańskiej) największych złóż bursztynu na świecie występuje w obrębie pokładów węgli na Borneo. Są to bursztyny środkowego miocenu . Pochodzi stamtąd olbrzymia płyta o powierzchni 5 m.kw. Ma on gorsze własności jubilerskie od bursztynu bałtyckiego i zawiera niezbyt liczne skamieniałości. Bursztyn bałtycki powstawał z żywicy drzew szpilkowych rosnących w Szwecji i Finlandii. Jednak późniejsza działalność lądolodu usunęła stamtąd wszelkie ślady pierwotnych złóż. Natomiast przetrwały złoża wtórne deponowane w ujściu eoceńskiej rzeki, płynącej z północy i mającej deltę w rejonie Zatoki Gdańskiej, Królewca i Litwy. Erozja tych nagromadzeń i przemieszczanie wyerodowanego bursztynu przez prądy morskie i lądolód spowodowały, że bursztyny znajduje się na wybrzeżu od Estonii aż po Danię (gdzie znane są też starsze bursztyny z początku eocenu – 50 mln lat), a nawet w Wielkiej Brytanii. Występuje on też w osadach polodowcowych na terenie całej Polski pozakarpackiej, szczególnie licznie na Kaszubach. Oprócz bursztynu bałtyckiego, w Polsce znaleziono też mioceńskie (sarmat) bursztyny w rejonie Tarnobrzegu, z ciekawą pokaźną zawartością siarki (do 5 %) oraz bursztyny na Polesiu związane z akwenem morskim istniejącym na Ukrainie. Są to drobne ilości, bez znaczenie gospodarczego. W pobliżu Polski drobne ilości bursztynu niebałtyckiego występują na Ukrainie (eocen/oligocen) oraz na Morawach, gdzie spotyka się intensywnie żółty, nieprzezroczysty walchowit kredowego wieku. Niewielkie ilości pięknego szkarłatnego bursztynu (rumelitu) znajduje się w Karpatach rumuńskich. Trzecie pod względem wielkości złoże świata bursztynu występowało (10 lat temu zaprzestano eksploatacji) w węglu brunatnym na terenie wschodnich Niemiec w kopalnii Bitteferd koło Halle. Są to bursztyny dolnego miocenu (ok. 21 mln lat), o dobrych, nie ustępujących bursztynowi bałtyckiemu, własnościach jubilerskich. Duże złoża bursztynu (związane z drzewami Hymenaea protera - strączkowate) w obrębie warstw lignitowych znane są na północy Dominikany (różny wiek poszczególnych złóż: niewielka ich część jest z eocenu, reszta z oligocenu i wczesnego oraz środkowego miocenu). Bursztyn ten jest wyjątkowo przezroczysty i mało spękany. Są to małe kawałki bursztynu, choć skrajnie rzadko spotyka się bryły dochodzące do 18 funtów. Obfituje on w niezwykle liczne inkluzje zwierzęce. Pospolite są tam m.in. termity, które w bałtyckim bursztynie są rzadkie, a także względnie często znajduje się kilkucentymetrowe jaszczurki (m.in. gekony) i żaby, co jest ewenementem na skalę światową. Podobne wiekowo i pod względem wyglądu są bursztyny z Meksyku, ale spotyka się je w małych ilościach. Bardzo wysokiej jakości czerwony bursztyn (eocen, są też dane oparte na znalezionych owadach, wskazujące, że może być on kredowy - cenomański, a jedynie został redeponowany do eoceńskich utworów - patrz praca Grimaldiego et. al w Journal of Paleontology, marzec 2003), zawierający 2 % sukcynitu, występował w północnej Birmie i w starożytnej Azji był on jedynym pozyskiwanym na dużą skalę złożem tego surowca. Obecnie jest to lokalizacja głównie historyczna, choć drobne ilości są wciąż wydobywane. Największe (choć niezbyt pokaźne w skali światowej) złoża trzeciorzędowego bursztynu w Ameryce Północnej występują w Arkansas. Inne wystąpienia trzeciorzędowych bursztynów (np. mioceńskie w Australii i Nowej Zelandii) są bardzo liczne, ale drobne. ŻYWICE NIE BĘDĄCE BURSZTYNEM Młoda geologicznie żywica (młodsza niż 1 mln lat), bezbarwna, którą upływ czasu nie zmienił jeszcze w bursztyn nosi nazwę kopalu. Ma on w stosunku do bursztynu gorszy poler, mniejszą twardość i łatwo rozpuszcza się w alkoholu. W substancji tej obserwujemy często piękne skamieniałości stawonogów. Kopal związany jest głównie z obecnymi obszarami tropikalnymi. Wielkie złoża kopalu znane są m.in. z Kolumbii i Nowej Zelandii, ale występują też w Maroku, Kenii, na Madagaskarze i w Indonezji. Najmłodsze (kilkadziesiąt, kilkaset lat) nagromadzenia żywicy noszą nazwę kalafonia. Najsłynniejszym znaleziskiem kalafonii była bryła o wadze 238 kg, wyłowiona koło Gotlandii w 1988. Początkowo znalazca uznał ją za bursztyn bałtycki, co byłoby ewenementem, gdyż największa bryła tego bursztynu waży 9,75 kg. Jednak szczegółowszy ogląd okazu, wykazał, że jest to skamieniała zawartość beczki, w której w wiekach średnich przewożono żywicę ze Szwecji do portów Europy Zachodniej. ZWIERZĘTA I ROŚLINY W BURSZTYNIE Niezwykle licznie zachowane zwierzęta i rośliny zostały zatopione w żywicy i przetrwały do naszych czasów w nieprawdopodobnie dobrym stanie – łącznie z mięśniami, narządami wewnętrznymi itp., co jest ewenementem w przypadku skamieniałości. Tym niemniej bursztyn był pułapką bardzo wybiórczą. Po pierwsze łapały się w nią prawie wyłącznie małe (poniżej 1 cm) organizmy, gdyż większe były na tyle silne by się wyrwać z żywicy, a w przypadku trupów żywica nie była w stanie szczelnie pokryć całego okazu. Po drugie żywica zatapiała głównie te organizmy, które żyły na żywicujących drzewach lub były wabione zapachem żywicy. Zwierzęta bytujące na innych drzewach (np. liściastych) lub czujące wstręt do zapachu żywicy nie wpadały w tę pułapkę. Dlatego organizmy znajdywane w bursztynie nie stanowią ścisłego odbicia ówczesnej biocenozy. W bursztynie bałtyckim wśród zwierząt dominują owady (90 % okazów), resztę stanowią pajęczaki (prawie 9 %), a znikomą część inne zwierzęta (np. robaki, wije). Wśród owadów 70 % stanowią muchówki, 10% błonkówki (głównie mrówki, po 5 % chrząszcze i pluskwiaki). Skrajnie rzadkie są np. motyle, jętki i termity. Prawdziwym rarytasem są gladiatory - nowo odkryty w 2002 roku rząd (!) owadów. Wśród pajęczaków wielką rzadkością są skorpiony, natomiast inne formy bywają dość pospolite. Najcenniejsze są jednak kręgowce. Z naszego bursztynu znamy tylko dwie jaszczurki – jedna znaleziona w 1891 przechowywana jest w Getyndze (wielkość 4,2 cm), drugą znaleziono w 1997 w Gdańsku (wielkość 3,7 cm) i znajduje się w rękach prywatnych. Oprócz tego napotkano też parę odcisków łapek drobnych ssaków, trochę włosów tychże ssaków i parę piór ptasich. Troszeczkę częstsze są kręgowce w bursztynie dominikańskim – znaleziono tam około 20 okazów legwanów i gekonów (od 0,9 do 5 cm), a także parę malutkich (~1 cm) żab. Pojedyncze znaleziska jaszczurek są też opisane z bursztynu meksykańskiego. Ceny wszystkich kręgowców utrwalonych w bursztynie są olbrzymie, dlatego pospolitsze od nich są podróbki (tzn. do oryginalnego bursztynu wkłada się również oryginalną, tyle że współczesną jaszczurkę lub żabę). I jeszcze jedna uwaga – wielu sprzedawców proponuje bursztyn z tzw. rybią łuską twierdząc przy tym że to prawdziwa łuska. Tymczasem terminem tym określa się kuliste pęknięcia w bursztynie powstałe podczas podgrzewania bursztynu w warunkach wysokiego ciśnienia. Nie mają one nic wspólnego ze skamieniałościami.

Komentarze:
Autor Dr. Robert Niedzwiedzki
Źródło: http://www.ing.uni.wroc.pl/~rnied/bursztyn.htm

Celtowie

CELTOWIE, lud indoeur.; z pierwotnych siedzib w dorzeczu górnego Renu, Dunaju i Menu rozprzestrzenili się w ciągu I tysiącl. p.n.e. po całej Europie, opanowując m.in. Wyspy Brytyjskie, w VII w. p.n.e. — Galię (odtąd znani jako Galowie); następnie dotarli do pn. Italii (390 lub 387 zdobyli i spalili Rzym); odrzuceni na pn., dotarli do Karpat, a nawet poza nie (Śląsk, Małopolska); część skierowała się na Bałkany, splądrowała Grecję (279 spalenie Delf) i wkroczyła do Azji Mniejszej (Galacja); inny odłam Celtów przekroczył ok. 600 p.n.e. Pireneje; zmieszani z miejscową ludnością iberyjską, znani są ze źródeł rzym. jako Celtyberowie. W IV w. p.n.e. Celtowie znajdowali się na różnym stopniu rozwoju społ. — od wspólnoty pierwotnej (Płw. Iberyjski, Brytania, Irlandia) do początków feudalizmu i państwowości (Galia). Podstawowe zajęcie Celtów — hodowla, rolnictwo; umieli wytapiać metale, sporządzać broń; z czasem na terytoriach Celtów rozwinął się handel (szlaki tranzytowe z Brytanii przez Galię do M. Śródziemnego). Wspólną cechą wierzeń Celtów był politeizm; Celtowie kontynentalni ulegali wpływom kultury Rzymian. W I w. p.n.e.–I w. n.e. większość terenów zamieszkanych przez Celtów (Iberia, Galia, Brytania) została podbita przez Rzym; ludność Iberii i Galii uległa następnie romanizacji; poza obszarem imperium rzym. pozostali Celtowie (Irowie) na Irlandii; w V–VI w. n.e. plemiona germ. wyparły Celtów z Brytanii (Brytowie); do czasów nowoż. ludy celt. przetrwały na Irlandii, w Szkocji, Walii, Kornwalii, na wyspie Man i w Bretanii. Archeologia. Początki kultury celt. sięgają okresu halsztackiego (halsztacka kultura); jej pełny rozkwit przypada na okres lateński. Wytwory materialne z tego okresu charakteryzuje jednolitość stylistyczna (lateński styl). Powszechnie spotykane osady otwarte, w późniejszym okresie także obronne oppida (Alezja, Staré Hradisko u Prostějova). Dominują prostokątne domy o konstrukcji słupowej, na Wyspach Brytyjskich — domy okrągłe. Architektura sakralna zróżnicowana: pd. Francja i Płw. Iberyjski — kam. świątynie prostokątne; pn. Francja i Brytania — okrągłe; środk. Europa — miejsca kultu otoczone czworokątnymi wałami. W obrządku pogrzebowym początkowo kontynuacja tradycji halsztackich, od IV w. p.n.e. płaskie groby szkieletowe o ujednoliconym wyposażeniu — uzbrojenie w grobach męskich, ozdoby w grobach kobiecych. Typowe wytwory kultury materialnej Celtów: uzbrojenie — długie obosieczne miecze, włócznie o długim liściowatym grocie, tarcze z żel. umbem i żebrem środk. ostrogi (wynalazek celt.), sporadycznie hełmy z rogami; w stroju dominują zapinki (fibula) i pasy łańcuchowe, z ozdób charakterystyczne torquesy i bransolety szklane lub sapropelitowe. Naczynia gliniane wykonane na kole (swoista cecha — domieszka grafitowa), a od końca II w. p.n.e. ceramika malowana. Liczne znaleziska żel. narzędzi roln. (radlice, półkoski, kosy) i rzemieślniczych. Pierwsze emisje monet w III w. p.n.e. jako naśladownictwo złotych staterów maced., stopniowo nabierają lateńskiego stylu; legendy na monetach z nazewnictwem celt. w alfabecie gr. lub łacińskim. Sztuka początkowo o tradycji halsztackiej, ograniczona do sfer elitarnych (Waldalgesheim styl), szybko rozprzestrzenia się w całej społeczności. Charakterystyczna kam. i drewn. plastyka figuralna przedstawiająca postaci ludzkie i zwierzęce; rozwinięta sztuka dekor.; silne wpływy stylistyczne na sąsiednie ludy w rezultacie latenizacji. Tradycje sztuki celt. żywe w Szkocji i Irlandii do czasów późnego średniowiecza. Osadnictwo celtyckie na ziemiach pol. ograniczone do 3 stref: groby szkieletowe bogato wyposażone w uzbrojenie w rejonie Wrocławia oraz ośr. kultu z rzeźbami kam. na Ślęży; osady produkcyjne na Płaskowyżu Głubczyckim (Nowa Cerekwia); w zach. Małopolsce intensywne osadnictwo, później w koegzystencji z ludnością germ.; lokalne emisje monet elektronowych.

Komentarze: Nowa encyklopedia powszechna PWN © Wydawnictwo Naukowe PWN SA

CERAMIKI SZNUROWEJ KRĄG KULTUROWY

CERAMIKI SZNUROWEJ KRĄG KULTUROWY, archeol. krąg kulturowy obejmujący następujące kultury neolitu i wczesnej epoki brązu: tzw. ogólnoeur. horyzont ceramiki sznurowej, kulturę grobów jednostkowych, toporów bojowych, ceramiki sznurowej, kulturę złocką, kulturę rzucewską, środk.-dnieprzańską, kulturę fatjanowską, Chłopice-Veselé, mierzanowicką, strzyżowską; zasięg od Płw. Skandynawskiego na pn. do Dunaju na pd. i od Renu na zach. do Dniepru na wsch.; datowany na XXV–XVII w. p.n.e.; koczownictwo (udomowienie konia?), myślistwo, w późniejszych stadiach rozwojowych w niektórych regionach rolnictwo; bardzo zróżnicowany obrządek pogrzebowy — pochówki szkieletowe, sporadycznie ciałopalne, w grobach jamowych, niszowych, często pod nasypami kurhanowymi, a w niektórych grupach również groby w kam. skrzyniach lub obstawach; niektórzy badacze z pojawieniem się kultur kręgu ceramiki sznurowej łączą początki indoeuropeizacji rozległych terenów (praindoeuropejczycy?).

Komentarze: Nowa encyklopedia powszechna PWN © Wydawnictwo Naukowe PWN SA

chlamida

CHLAMIDA [gr.], męski ubiór wierzchni jeźdźców i podróżnych w staroż. Grecji; tkanina wełn. o trzech bokach prostych, czwartym zaokrąglonym, spinana fibulą na ramieniu lub pod brodą

Komentarze: Nowa encyklopedia powszechna PWN © Wydawnictwo Naukowe PWN SA

Czerniachowska kultura

CZERNIACHOWSKA KULTURA, archeol. kultura epoki żelaza późnego okresu wpływów rzym. (poł. III–IV/V w.), występująca na terenach Ukrainy i Mołdawii, między Dniestrem a Dońcem, Wołyniem a wybrzeżem M. Czarnego oraz w Siedmiogrodzie; nazwa od wsi Czerniachow k. Kijowa (Ukraina); rozległe płaskie cmentarzyska birytualne z przewagą pochówków szkieletowych; groby wyposażone w ceramikę toczoną na kole, ozdoby, wyjątkowo broń albo narzędzia; spotykane są pochówki cząstkowe lub o zaburzonym porządku anat.; osady otwarte, czasem też obronne, domostwa prostokątne lub okrągłe o konstrukcji słupowej, także budowle halowe; wysoki rozwój metalurgii, garncarstwa, lokalne szklarstwo; importy rzym., zwł. monety, paciorki i naczynia szklane oraz amfory pochodzenia czarnomor.; k.cz. stanowiła zapewne konglomerat etniczny przy dominującej roli Gotów, a jej upadek jest wiązany z najazdem Hunów.

Komentarze: Nowa encyklopedia powszechna PWN © Wydawnictwo Naukowe PWN SA

DRIOPITEKI

DRIOPITEKI, Dryopithecidae, rodzina małp kopalnych z miocenu i wczesnego pliocenu (od ok. 20 do ok. 14 mln lat temu), o dużym rozprzestrzenieniu geogr. (Afryka, Azja, Europa); z driopiteków wywodzą się prawdopodobnie dzisiejsze małpy człekokształtne (u tych 2 rodzin występuje m.in. b. charakterystyczny układ guzków na koronie zębów trzonowych); najlepiej poznanym rodzajem driopiteków jest prokonsul; pewne podobieństwa do człowieka wykazuje ramapitek.

Estowie

ESTOWIE. Lud wymieniony w końcu I w. n.e. przez Tacyta (Aestiorum gentes), mieszkający nad M. Bałtyckim i opisany jako zbieracze bursztynu. Zbieżność nazwy z jednym z określeń stosowanych w średniowieczu na oznaczenie plemion prus. pozwala na uznanie Estów za lud zachodniobałtyjski i na lokalizowanie jego siedzib na płw. Sambia oraz otaczających go obszarach. W pierwszych wiekach n.e. uformował się tu zespół kulturowy wykazujący wpływy rzym., wyjątkowo silne jak na tę część eur. Barbaricum, co interpretuje się jako skutek rozwiniętego handlu bursztynem. W VI w., po opuszczeniu przez Gotów rejonu ujścia Wisły, Estowie opanowali obszary leżące na zach. od ich dotychczasowych siedzib;wg przekazu z IX w. zajmowali wówczas ziemie aż do dolnej Wisły. W następnych wiekach nazwa Estowie została zastąpiona przez określenie Prusowie. W poł. XIX w. weszła w użycie sztucznie utworzona nazwa Estończycy, nie mająca nic wspólnego z antycznymi Estami, oznaczająca fińskojęzycznych mieszkańców Estonii.

FIBULA

FIBULA [łac.], archeol. ozdobna zapinka do spinania szat, używana w Europie, od późnej epoki brązu do schyłku antyku; f., stanowiąc nieodłączny atrybut stroju, jest najczęściej spotykanym zabytkiem w grobach od IV w. p.n.e. do VI w. n.e.; częste zmiany konstrukcji i kształtu f. pod wpływem mody umożliwiły stworzenie rozbud. systemu typologii f. i na tej podstawie — precyzyjnego datowania względnego zespołów archeologicznych

Galindowie

GALINDOWIE, plemię zachodniobałtyjskie wymienione w XIII w. przez krzyżackiego kronikarza Piotra z Dusburga i lokalizowane w zach. części Pojezierza Mazurskiego. Galindowie są powszechnie kojarzeni z ludem Galindai, wspomnianym przez Klaudiusza Ptolemeusza, a łączonym z wielkim skupiskiem stanowisk archeol. z I w. p.n.e.–IV w. n.e. na Pojezierzu Mrągowskim i w Krainie Wielkich Jezior. Pozostawili po sobie liczne rozległe cmentarzyska z bogatym wyposażeniem grobowym, obejmującym m.in. liczne przedmioty pochodzące z cesarstwa rzym. (fibule, monety). Niewątpliwie dobrze rozwinięte kontakty ze światem śródziemnomor. były związane (podobnie jak w przypadku Estów) z handlem bursztynem, wydobywanym z miejscowych złóż. Materiały archeol. wskazują, że w V w. załamało się osadnictwo, zapewne wskutek migracji części Galindów na pd. Europy, razem z plemionami germańskimi. Źródła pisane z Płw. Iberyjskiego sugerują, że Galindowie towarzyszyli Gotom w ich wędrówce do Hiszpanii. W VI w. na Pojezierzu Mrągowskim pojawiło się specyficzne ugrupowanie kulturowe, które ze względu na nagromadzenie elementów interregionalnych (zapinki płytkowe, okucia pasa z ornamentem tzw. schodkowym, ceramika zdobiona odciskami stempli), można uznać za ślad powrotu do ojczyzny części tych Galindów, którzy wcześniej wzięli udział w wędrówkach Germanów. W końcu VII w. te specyficzne cechy zanikają i kultura Galindów przyjmuje model typowy dla pozostałych ludów zachodniobałtyjskich. W XII w. najazdy Jaćwingów i Polan doprowadzają do rozbicia Galindów; do czasów krzyżackich przetrwały ich tylko niewielkie skupiska. W XIII–XIV w. dawne terytorium Galindów stanowiło nie zamieszkaną tzw. Pustać Galindzką, na której osadzono mazow. chłopów (Mazurów), przodków mazurskiej ludności Prus.

Germanie

GERMANIE, Germanowie, grupa ludów indoeur. wyodrębniona na przeł. II i I tysiącl. p.n.e. na terenie Płw. Jutlandzkiego, Szlezwika-Holsztynu, wysp duń. i pd. Skandynawii; z tego centrum Germanie rozpoczęli ekspansję na pn. (Skandynawia) i pd. (Germania). Germanie zachodni dotarli do Renu i górnego Dunaju — szczepy: Ingweonów nad M. Północnym (plemiona Anglów, Warynów, Fryzów), Istewonów pomiędzy Renem i Wezerą (plemiona Batawów, Cherusków, Ubiów i in.) oraz Herminonów nad Dunajem i w dorzeczu Łaby (plemiona Swewów, Markomanów, Kwadów, Longobardów i in.). Germanie wschodni: Goci, Gepidowie, Wandalowie i in. dotarli aż do wybrzeży M. Czarnego. Pierwsze kontakty Germanów z Rzymianami zaczęły się w końcu II w. p.n.e.; napór Cymbrów i Teutonów na pn. Italię powstrzymał 102–101 p.n.e. Mariusz. W I w. p.n.e. Germanie zajęli środk. Europę i toczyli walki z Rzymianami, którzy dążyli do opanowania obszaru między Renem a Łabą — zakończone zwycięstwem w 9 r. n.e. Arminiusza w Lesie Teutoburskim; w I i II w. n.e. Rzymianie urządzali wyprawy przeciw Germanom, bez większych sukcesów; stosując politykę intryg i przekupstwa, zdołali jednak narzucić swoje zwierzchnictwo pogranicznym plemionom Fryzów, Batawów, Cherusków, Markomanów i in. Długotrwałe sąsiedztwo Rzymu wpłynęło u Germanów na rozwój gosp., społ. i kult., co przejawiło się w przejmowaniu wielu zdobyczy cywilizacji antycznej. W III–IV w. zaczęły się kształtować trwalsze związki plemienne Franków, Alemanów, Sasów, Longobardów. W I w. n.e. ze Skandynawii wyruszyły na pd.-wsch. dalsze plemiona, określane mianem Germanów wschodnich. Z pd. wybrzeży M. Bałtyckiego skierowały się one gł. ku M. Czarnemu, gdzie najpotężniejsi z nich, Goci, stworzyli w III w. silny związek plemienny, zagrażający granicom rzym. (napadali na prow. naddunajskie). Rosnący napór Germanów zmuszał Rzymian do osiedlania ich na terenach pogranicznych i przyjmowania do armii. W końcu IV w. nacisk Hunów zmusił Gotów, a potem i innych Germanów do nowych, uwieńczonych powodzeniem prób przełamania granic rzym.; wielkie wędrówki ludów germ. doprowadziły do stopniowego osiedlania się ich na terytorium imperium rzym. i zakładania niezależnych królestw, m.in.: Wandalów w Afryce, Swewów i Wizygotów w Hiszpanii, Franków i Burgundów w Galii, Ostrogotów i Longobardów w Italii, Anglów, Sasów i Jutów w Brytanii; poza Brytanią, gdzie najeźdźcy stworzyli podstawy etniczne narodu ang., większość tych ludów uległa asymilacji z ludnością miejscową; natomiast plemiona zajmujące tereny między Renem i Łabą, zjednoczone w VI–VIII w. przez Franków, stworzyły z czasem naród niem.; zróżnicowanie polityczne Germanów północnych doprowadziło do wytworzenia się w Skandynawii narodów: duń., szwedz. i norweskiego. Archeologia. Za prakolebkę Germanów uchodzi Skandynawia, skąd już w I tysiącl. p.n.e. wyruszyły na południe pierwsze grupy ludności. Powszechnie za germ. uznaje się kulturę jastorfską, która od VIII w. p.n.e. zajmowała pn. i środk. Niemcy, pd. Jutlandię, Pomorze Zach. i zach. część Dolnego Śląska. Dyskusyjna jest przynależność do Germanów ludności kultury wejherowsko-krotoszyńskiej na Pomorzu Gdań. i w Wielkopolsce. Ok. 200 p.n.e. wielka fala migracji germ. objęła niemal całą środk. i pd.-wsch. Europę, aż po środk. Dniestr (kultura Poieneşti-Łukaszówka). Połączenie miejscowych tradycji z kulturowymi wątkami jastorfskimi i latenizacją, doprowadziło do powstania nowych kultur archeol. (m.in. kultury przeworskiej i oksywskiej). W początkach okresu wpływów rzymskich Germanie tworzyli w Skandynawii i środk. Europie (wraz z dorzeczami Wisły i górnego Dniestru) wspólnotę kulturową o jednolitym modelu gosp. i społ. (tzw. demokracja wojenna). Kultura Germanów podlegała silnym wpływom cesarstwa rzymskiego. Na uzbrojeniu rzym. była wzorowana germ. broń (np. krótki miecz naśladujący rzym. gladius); strój mężczyzn i kobiet kopiował ubiór rzymski. Germańskie elity usiłowały nawet naśladować tryb życia rzym. nobilów, czego śladem są m.in. zestawy naczyń do picia wina występujące w tzw. grobach książęcych (Hoby, Lubieszewo, Łęg Piekarski). Na pocz. III w. ekspansja Gotów i sprzymierzonych z nimi mniejszych plemion wschodniogerm. objęła stepy nadczarnomor. i ziemie nad dolnym Dunajem (formowanie się kultury czerniachowskiej). W okresie wędrówek ludów rozpoczął się ruch Germanów na pd. i zachód. Do końca V w. Germanie opuścili dorzecze Wisły (zanik kultury przeworskiej), zaś w VI w. pd. wybrzeża M. Bałtyckiego, dorzecze Łaby i obszary naddunajskie. We wsch. i środk. Europie pozostały wówczas tylko niewielkie i izolowane grupy germ. (np. Goci na Krymie). W zach. i pd.-zach. Europie Germanie utworzyli kilka państw stanowiących syntezę tradycji prowincjonalnorzymskich i „barbarzyńskich”. W Skandynawii uformowała się w VIII w. oryginalna kultura wikińska, oddziałująca silnie m.in. na kulturę Słowian zachodnich. Religia. System wierzeń politeistycznych Germanów jest znany m.in. z przekazów Tacyta (Germania), literatury staronord., znalezisk archeol. oraz średniow. i późniejszych wierzeń ludowych. Bogowie występowali w nich jako dawcy wszelkich dóbr i obrońcy ludzi. W religii północnych Germanów rozróżniano 2 rody bogów: Azów (Odyn, Thor, Tyr, Baldr, Hajmdal), związanych z organizacją społ.-polit., i Wanów (Frejr, Njördhr, Freja) — z wegetacją w przyrodzie i płodnością. Główne bóstwa zachodnich Germanów to Wodan (nordycki Odyn), Donar (Thor), Ziu (Tyr), Freja. Bogowie, jakkolwiek potężni, nie byli wszechmocni ani wieczni (ragnarok) i jak ludzie podlegali przeznaczeniu (norny). Oprócz świata bogów istniał również świat duchów i demonów (elfy, koboldy, niksy, trolle, fylgie i walkirie), przychylnych lub wrogich ludziom. Wolę bogów usiłowano badać za pomocą wróżb. Świat, wg nord. kosmogonii, powstał z ciała olbrzyma Imira; jesion Igdrasil był podporą ziemi, wyobrażanej jako tarcza i otoczonej oceanem. Z pni drzew stworzyli bogowie pierwszą parę ludzi: Askra i Emblę i umieścili ich w Midgardzie. Religia stanowiła u Germanów jeden z czynników życia społ.-polit.; funkcje kultowe spełniał naczelnik plemienia (kapłanów nie znano); miejscami kultu były święte gaje, góry, źródła i kamienie; świątynie pojawiły się dopiero w okresie wpływów rzymskich. Święta germ., związane z rokiem roln., czczono ofiarą ze zwierząt i płodów rolnych, wspólną ucztą ku czci bogów oraz zmarłych (Jul). Germanie wierzyli w życie pozagrobowe na wzór ziemskiego, stąd bogate wyposażenie grobu — domu zmarłego; później powstało wyobrażenie Hel i Walhalli. Z religii Germanów, zanikających w miarę szerzenia się chrystianizmu (IV–XI w.), pozostało wiele śladów w niem. i skand. wierzeniach ludowych.

GLIPTYKA

GLIPTYKA [gr.], sztuka rzeźbienia — rytowanie i rżnięcie szlachetnych i półszlachetnych kamieni (gemma) — znana w III tysiącl. p.n.e. w Mezopotamii; wysoki poziom artyst. osiągnęła w II tysiącl. p.n.e. w kręgu kultury egejskiej (Kreta, Mykeny); rozkwit w VI w. p.n.e. w Grecji oraz w okresie hellenistycznym i rzym.; we wczesnym średniowieczu były używane gł. gemmy antyczne (zdobiące przedmioty kultu, pierścienie biskupie); w czasach nowoż. rozkwit gliptyki w okresie renesansu (Florencja, Rzym, Mediolan), ponownie — w okresie klasycyzmu (XVIII i XIX w.), w związku z zainteresowaniem sztuką antyczną; gł. zbiory gliptyki: Biblioteka Nar. w Paryżu, Ermitaż w Petersburgu, Galeria Uffizi we Florencji

Goci

GOCI, Gotowie, lud wschodniogerm. przybyły z gł. falą Germanów ze Skandynawii (prawdopodobnie od nich pochodzi nazwa wyspy Gotlandia na M. Bałtyckim) do środk. Europy; w III w. osiedli nad M. Czarnym; w tym czasie podzielili się na Ostrogotów (Goci wschodni) i Wizygotów (Goci zachodni). Archeologia. Za najwcześniejszy, uchwytny archeol. ślad Gotów jest uznawana kultura wielbarska, która w początkach okresu wpływów rzymskich uformowała się na Pomorzu Gdańskim; w kulturze tej jest czytelna obecność elementów skand. (np. kręgi kam.), co jest zbieżne z przekazaną przez Jordanesa tradycją plemienną, wg której Goci mieli pochodzić ze Skandynawii. Następujące na przeł. II i III w. rozszerzenie się zasięgu kultury wielbarskiej na Mazowszu i Podlasiu jest interpretowane jako ślad wędrówki Gotów i sprzymierzonych z nimi plemion wschodniogerm. nad M. Czarne i nad dolny Dunaj. Formująca się kultura czerniachowska jest łączona przede wszystkim z Ostrogotami, a kultura Sintana de Mureş, występująca w Siedmiogrodzie i pd. Karpatach, z Wizygotami. Najazdy Hunów u schyłku IV i w V w. wyparły Gotów z dotychczasowych siedzib, źródła archeol. nie dają jednak podstaw do prześledzenia ich dalszej wędrówki. Dopiero z ostatecznych siedzib obu odłamów Gotów: z Hiszpanii (Wizygoci) i z Italii (Ostrogoci) są znane materiały archeol., które można bezdyskusyjnie wiązać z Gotami. W Europie Wsch. pozostała tylko niewielka grupa Gotów, która w górach Krymu przetrwała aż do podboju tur. w XV w.

Grób

Grób to intencjonalnie wykonana konstrukcja w celu złożenia ciała zmarłego lub zmarłych oraz wyposażenia.

Jaćwingowie

JAĆWINGOWIE, Jaćwięgi, wymarły lud prus.-litew. z grupy Bałtów, zamieszkujący w średniowieczu ziemie między jez. Mamry i Śniardwy a rzekami Biebrzą, Niemnem i Szeszupą; na przeł. X i XI w. poddani ekspansji pol. i ruskiej (np. 983 wyprawa Włodzimierza Wielkiego); w XI–XII w. stosunki słow.-jaćwieskie raczej pokojowe; w XIII w. łupieskie najazdy Jaćwingów na Mazowsze i Małopolskę (często wspólnie z Litwinami) i odwetowe wyprawy pol.; od poł. XIII w. rywalizacja krzyżacko-pol.-ruska o opanowanie Jaćwieży; coroczne od 1278 najazdy Krzyżaków doprowadziły 1283 do wyniszczenia Jaćwingów; ich resztki schroniły się na Litwie, Rusi i Mazowszu; część Krzyżacy przesiedlili do Sambii (gdzie wsie Jaćwingów przetrwały do poł. XVI w.). A. KAMIŃSKI Jaćwież. Terytorium, ludność, stosunki gospodarcze i społeczne, Łódź 1953.

Wszystkie | A | B | C | D | E | F | G | H | I | J | K | L | M | N | O | P | Q | R | S | T | U | V | W | X | Y | Z | Inne

Glossary V1.5

Aktualny PageRank strony pradzieje.pl dostarcza: Google-Pagerank.pl - Pozycjonowanie + SEO