| A Tutaj jest 52 pozycji w s硂wniku.
Stron: 1 2 3 |
| ANTROPOGENEZA | ANTROPOGENEZA [gr.], filogeneza cz艂owieka, historia rodowa cz艂owieka i cz艂owiekowatych. Pocz膮tki antropogenezy s膮 nieznane; przypuszcza si臋, 偶e cz艂owiekowate pochodz膮 od driopitek贸w, podobnie jak dzisiejsze cz艂ekokszta艂tne; jednak brak dobrych znalezisk kopalnych z wczesnego i 艣rodk. pliocenu (ramapitek) nie pozwala si臋 zorientowa膰, kiedy i w jakich okoliczno艣ciach rozpocz膮艂 si臋 proces ucz艂owieczania. Prawdopodobnie punktem wyj艣cia antropogenezy by艂o przej艣cie przodk贸w cz艂owieka od typowej dla ma艂p zbierackiej ro艣lino偶erno艣ci do zespo艂owo uprawianego 艂owiectwa, co m.in. zapocz膮tkowa艂o systematyczne pos艂ugiwanie si臋 narz臋dziami, a tak偶e wytworzenie ludzkiej organizacji rodziny (przez w艂膮czenie do uk艂adu matka–dziecko — samca w nowej roli: ojca — 艂owcy i 偶ywiciela); istnieje te偶 hipoteza, 偶e pierwszy etap antropogenezy, polegaj膮cy na wytworzeniu si臋 dwuno偶nego chodu i ludzkiego uz臋bienia, rozegra艂 si臋 jeszcze wcze艣niej, przed pojawieniem si臋 zacz膮tk贸w 艂owiectwa. Najstarsze szcz膮tki cz艂owiekowatych datowane s膮 na 3,7 mln lat temu i nale偶膮 do australopitek贸w; ich budowa anat. dowodzi, 偶e pierwszym etapem antropogenezy by艂o przystosowanie obr臋czy biodrowej i stopy do lokomocji dwuno偶nej w pozycji wyprostowanej i zmiany w uz臋bieniu (skr贸cenie k艂贸w, powi臋kszenie z臋b贸w trzonowych); znaleziska z Olduvai wskazuj膮, 偶e proces ten by艂 ju偶 uko艅czony co najmniej 1,7 mln lat temu. Dopiero w ci膮gu ostatniego miliona lat nast膮pi艂 gwa艂towny rozrost m贸zgu, od ok. 500 cm3 u australopitek贸w, poprzez ok. 1000 cm3 u pitekantrop贸w, do ok. 1350 cm3 u cz艂owieka neandertalskiego i cz艂owieka wsp贸艂czesnego. R贸wnocze艣nie post臋powa艂o w tym czasie zmniejszanie si臋 szcz臋k i pionizacja profilu twarzy. Najstarsze narz臋dzia obrobione pochodz膮 sprzed 2,5 mln lat, 艣lady ognisk sprzed ok. 400 tys. lat. Nie wyja艣niona dotychczas jest geneza i ewolucja mowy ludzkiej. Sporna te偶 jest kwestia, czy antropogeneza by艂a procesem biegn膮cym jednotorowo (stale w ramach jednego gat. biol.), czy ze 艣lepymi odga艂臋zieniami bocznymi.
Komentarze: Nowa encyklopedia powszechna PWN © Wydawnictwo Naukowe PWN SA | | | | | ar | AR [艂ac.], a, jednostka powierzchni grunt贸w, nielegalna; 1 a = 1 dam2 = 100 m2.
Komentarze: Nowa encyklopedia powszechna PWN © Wydawnictwo Naukowe PWN SA
| | | | | Archeologia | ARCHEOLOGIA [gr.], w staro偶. Grecji by艂a rozumiana jako nauka o przesz艂o艣ci ludzkiej. Od XVII w. termin ponownie wprowadzony na oznaczenie nauki o przesz艂o艣ci poznawanej na podstawie bada艅 materialnych pozosta艂o艣ci dzia艂a艅 ludzkich (→ archeologiczne 藕r贸d艂a). Generalnie dzieli si臋 na archeologia pradziejow膮 lub prahistori臋, czyli dzieje spo艂eczno艣ci ludzkich nie znaj膮cych pisma, i a. historyczn膮 — dzieje spo艂eczno艣ci znanych ze 藕r贸de艂 pisanych, wyr贸偶nia si臋 w niej: archeologi臋 staro偶ytnych organizm贸w pa艅stw. (Egiptu, Grecji, Rzymu), archeologi臋 wielkich grup etnicznych (S艂owian, Celt贸w, German贸w) oraz archeologi臋 wielkich religii 艣wiata. Dzieli si臋 te偶 archeologi臋 wg kryteri贸w geogr. (archeologia kontynent贸w, 艣r贸dziemnomorska, Polski), chronologicznych (paleohistoria, archeologia staro偶ytna, archeologia 艣redniowiecza, archeologia czas贸w nowo偶.), metod badawczych i rodzaju 艣rodowiska, w kt贸rym wyst臋puj膮 藕r贸d艂a archeol. (archeologia lotnicza, archeologia podwodna, archeologia wysokog贸rska, archeologia arktyczna, archeologia miast). W 1831 Ch.J. Thomsen wyr贸偶ni艂, wzorem Lukrecjusza, 3 etapy rozwoju narz臋dzi pracy, wg podstawowych surowc贸w, z kt贸rych je wykonywano. Nada艂 im rang臋 i nazw臋 epok chronologicznych — kamienia, br膮zu i 偶elaza; ten pierwszy podzia艂 chronologiczny pradziej贸w z p贸藕niejszymi uzupe艂nieniami (starsza, 艣rodk. i m艂odsza epoka kamienia) bywa u偶ywany do dzisiaj. Na prze艂. XIX i XX w. archeologia osi膮gn臋艂a status samodzielnej dyscypliny nauk. i jest nauczana w wi臋kszo艣ci uniw. 艣wiata (w krajach anglosaskich wchodzi w zakres antropologii kulturowej). Do lat 20. bie偶膮cego stulecia trwa艂o precyzowanie kanonu metodycznego archeologii. Za najbardziej reprezentatywn膮 uznaje si臋 metod臋 archeol. bada艅 wykopaliskowych, kt贸rej stosowanie umo偶liwia poprawne rozpoznanie, wydobycie i ocen臋 warto艣ci 藕r贸de艂 archeologicznych. Pozosta艂e metody bada艅 dzieli archeologia z wieloma dyscyplinami nauki i techniki. Do podstawowych zada艅 archeologii nale偶y: ustalenie wieku odkrywanych 藕r贸de艂 archeol., badanie ich pierwotnej funkcji i rekonstrukcja rozwoju w czasie i przestrzeni. Jednym z podstawowych poj臋膰 archeologii jest → archeologiczna kultura, grupuj膮ca formalnie zespo艂y 藕r贸de艂 archeol., odznaczaj膮cych si臋 podobie艅stwem, interpretuj膮ca pierwotny zwi膮zek wsp贸lnot ludzkich znajduj膮cych si臋 w zasi臋gu wsp贸lnych oddzia艂ywa艅 艣rodowiska geogr. i spo艂ecznego. Po zaledwie stuletnich badaniach archeologii uda艂o si臋 udowodni膰, 偶e kolebk膮 ludzko艣ci by艂a Afryka, i okre艣li膰 czas ucz艂owieczenia hominid贸w na ok. 2 mln lat. Prze艣ledzono stopniowe opanowywanie kontynent贸w przez cz艂owieka, odkryto zupe艂nie zapomniane kultury my艣liwskie 艣wiata z ich pozosta艂o艣ciami artyst. (malowid艂a, ryty, rze藕by w jaskiniach i schroniskach skalnych). Trwaj膮 badania dotycz膮ce wynalezienia rolnictwa i hodowli zwierz膮t. Wyra藕nie jest zarysowane centrum bliskowsch. tych proces贸w gosp., 10 tys. lat temu formowa艂y si臋 tam pierwsze wioski roln., a 3 tys. lat p贸藕niej pierwsze miasta. Trwaj膮 badania i poszukiwania podobnych centr贸w w pd.-wsch. Azji i Mezoameryce. Badania archeologii przyczyni艂y si臋 do ujawnienia pocz膮tk贸w kultury staro偶. organizm贸w pa艅stw.: sumer., babil., asyr., hetyckiego, staroegip., egejskich i wczesnohelladzkich, chi艅. i induskich. Podobne ustalenia rysuj膮 si臋 obecnie w odniesieniu do obszar贸w Ameryki 艢rodk. oraz And贸w Peruwia艅skich i Chilijskich. W Polsce pierwsza katedra archeologii powsta艂a w Krakowie 1867, kierowa艂 ni膮 J. 艁epkowski. Na prze艂. XIX i XX w. znanymi postaciami, dzia艂aj膮cymi w archeologii, byli: K. Hadaczek we Lwowie, W. Demetrykiewicz w Krakowie, E. Majewski w Warszawie. Zabytki archeol. w zbiorach pol. by艂y w贸wczas datowane i klasyfikowane zgodnie z 贸wczesnymi standardami europejskimi. Po odzyskaniu niepodleg艂o艣ci 1918 katedry archeologii pradziejowej obj臋li: w Poznaniu — J. Kostrzewski, w Krakowie — W. Demetrykiewicz, po nim J. 呕urowski, T. Sulimirski, w Warszawie — E. Majewski, nast臋pnie W. Antoniewicz, we Lwowie — L. Koz艂owski. Konieczno艣膰 zorganizowania ochrony zabytk贸w spowodowa艂a powstanie 1920 Pa艅stw. Grona Konserwator贸w Zabytk贸w Przedhistorycznych. Silnymi o艣rodkami muzealnictwa archeol. by艂y: Warszawa, Pozna艅, Krak贸w. Katedry archeologii klasycznej istnia艂y w Krakowie, we Lwowie oraz w Warszawie, gdzie dzia艂a艂 K. Micha艂owski, kt贸ry wprowadzi艂 archeologi臋 klasyczn膮 na forum mi臋dzynar., podejmuj膮c z Francuzami badanie w Idfu w Egipcie. Archeolodzy pradziejowi w okresie mi臋dzywojennym podj臋li pr贸b臋 uog贸lnienia zdobytych materia艂贸w i opracowania syntezy: og贸lnopol., wi臋kszych i mniejszych region贸w oraz poszczeg贸lnych okres贸w i kultur. Podejmowano wykopaliska, z kt贸rych najbardziej s膮 znane: w Biskupinie, Brze艣ciu Kujawskim, Gnie藕nie, na Kopcu Krakusa w Krakowie, w Tropiszowie i Z艂otej. Zarysowa艂a si臋 tendencja do bada艅 interdyscyplinarnych. Druga wojna 艣wiat. spowodowa艂a w archeologii szkody i zniszczenia. Jednak w wielu miastach eur. dotarto do za艂o偶e艅 i warstw zaj臋tych uprzednio przez zabudow臋. Nast膮pi艂 rozw贸j archeologii 艣redniowiecznej, a nast臋pnie tzw. przemys艂owej i og贸lnie historycznej. W Polsce po wojnie powsta艂y nowe o艣r. nauk., m.in. w 艁odzi, we Wroc艂awiu, Toruniu i Lublinie. Cz臋艣膰 archeolog贸w stosowa艂a marksist. metodologi臋. W 1946 W. Hensel publikacj膮 Potrzeba wielkiej rocznicy wezwa艂 do uczczenia tysi膮clecia pa艅stwa pol., m.in. odpowiednimi badaniami archeologicznymi. W 1949 powsta艂o Kierownictwo Bada艅 nad Pocz膮tkami Pa艅stwa Polskiego. Na du偶膮 skal臋 podj臋to badania w miejscach najwa偶niejszych dla powstaj膮cego pa艅stwa polskiego. Nast膮pi艂 rozw贸j archeologii 艣redniowiecznej, pradziejowej i 艣r贸dziemnomorskiej. Obecnie prace badawcze koordynuje Instytut Archeologii i Etnologii PAN (dawna nazwa Inst. Historii Kultury Materialnej PAN). Ostatnim wielkim przedsi臋wzi臋ciem jest tzw. Archeologiczne Zdj臋cie Polski, kt贸re ma na celu zewidencjonowanie wszystkich stanowisk archeol. w Polsce. Archeolodzy pol. prowadz膮 prace wykopaliskowe i uczestnicz膮 w mi臋dzynar. programach badawczych w Europie, Afryce, Azji, Ameryce Pn. i Pd., poczynaj膮c od paleolitu do czas贸w nowo偶ytnych. W kraju bada si臋 co roku oko艂o kilkudziesi臋ciu stanowisk archeol.; bada艅 dokonuj膮 plac贸wki PAN, katedry uniwersyteckie, muzea, s艂u偶ba konserwatorska. W. HENSEL Archeologia 偶ywa, wyd. 2 Warszawa 1983; A. ABRAMOWICZ Dzieje zainteresowa艅 staro偶ytniczych w Polsce, cz. 1-2 Wroc艂aw 1983-87.
Komentarze: W. HENSEL Archeologia 偶ywa, wyd. 2 Warszawa 1983; A. ABRAMOWICZ Dzieje zainteresowa艅 staro偶ytniczych w Polsce, cz. 1?2 Wroc艂aw 1983?87. | | | | | Archeologia (inaczej) | O archeologii nieco inaczej:
Wg D. L. Clarka archeologia to dyscyplina posiadaj膮ca [wypracowane] podej艣cie teoretyczne i praktyczne s艂u偶膮ce odtwarzaniu niemo偶liwych do zaobserwowania wzor贸w ludzkiego zachowania na podstawie po艣rednich poszlak w z艂ej jako艣ci pr贸bkach.
wg W. Hensla: archeologia „zajmuje si臋 ods艂anianiem, g艂贸wnie za pomoc膮 metod wykopaliskowych, 藕r贸de艂 przesz艂o艣ci oraz ich naukow膮 rejestracj膮 i ocen膮”
wg ameryka艅skich archeolog贸w behawioralnych: archeologia jest nauk膮: „o zwi膮zkach mi臋dzy ludzkim zachowaniem a kultur膮 materialn膮”.
Komentarze: D. 艁awecka, Wst臋p do archeologii, Warszawa 2000 , s. 9 | | | | | ARCHEOLOGICZNA KULTURA | ARCHEOLOGICZNA KULTURA, zbi贸r zbadanych, podobnych do siebie zespo艂贸w 藕r贸de艂 archeologicznych umo偶liwiaj膮cy rekonstrukcj臋 zdarze艅 bytowania, sporz膮dzenie inwentarza powszechnie u偶ywanych wytwor贸w i okre艣lenie umiej臋tno艣ci grupy ludzkiej zasiedlaj膮cej okre艣lony obszar w mo偶liwym do oznaczenia czasie; kultury archeologiczne s膮 podstawowymi jednostkami podzia艂贸w archeol., za pomoc膮 kt贸rych bada si臋 pradzieje grup ludzkich; dzieli si臋 je na fazy rozwojowe i grupy lokalne; czasami 艂膮czy si臋 kilka kultur w kr膮g kulturowy danego 艣rodowiska geogr. (np. kr膮g kultur ark.); w miejsce terminu kultura archeologiczna stosuje si臋 tak偶e okre艣lenie technokompleks lub cykl kulturowy. Nazw臋 kultury archeologicznej nadaje si臋 od miejscowo艣ci (lub regionu), w kt贸rej po raz pierwszy odkryto charakterystyczny dla niej zesp贸艂 藕r贸de艂 archeol. (np. kultura rzucewska, kultura 艂u偶ycka) lub ze wzgl臋du na form臋 wytworu (czasami ornamentu) typowego dla tej kultury (np. kultura amfor kulistych, kultura ceramiki sznurowej).
Komentarze: Nowa encyklopedia powszechna PWN © Wydawnictwo Naukowe PWN SA
| | | | | Archeologiczne 藕r贸d艂a | ARCHEOLOGICZNE 殴R脫D艁A, wszelkie materialne 艣lady dzia艂ania ludzi w przesz艂o艣ci, wydobywane z ziemi lub wody archeol. metod膮 wykopaliskow膮, umo偶liwiaj膮ce rekonstrukcj臋 r贸偶norodnych dziedzin bytowania grup ludzkich; s膮 to, m.in.: narz臋dzia i miejsca ich produkcji, resztki po偶ywienia, zachowane cz臋艣ci ubioru, pozosta艂o艣ci obiekt贸w mieszkalnych i kultowych, urz膮dzenia komunik., a tak偶e dokumenty pisane wydobywane podczas wykopalisk (tabliczki gliniane z pismem klinowym, kamienie pokryte napisami, zwoje papirus贸w, monety, medale itp.). 殴r贸d艂a archeologiczne maj膮ce znaczenie dla dziedzictwa kulturowego i wci膮gni臋te do rejestru muzealnego lub konserwatorskiego staj膮 si臋 zabytkami archeol. podlegaj膮cymi ochronie prawnej.
殴r贸d艂a archeologiczne wyst臋puj膮ce w jednym obiekcie (np. jamie grobowej, pozosta艂o艣ci domu) tworz膮 prosty zesp贸艂 藕r贸de艂 archeologicznych, za艣 grupa takich prostych zespo艂贸w z jednej osady lub cmentarzyska, pracowni, kopalni itp. tworzy zesp贸艂 z艂o偶ony; zbi贸r z艂o偶onych zespo艂贸w 藕r贸de艂 archeologicznych, odznaczaj膮cy si臋 podobie艅stwem, jest podstaw膮 wydzielenia archeologicznej kultury.
Komentarze: Nowa encyklopedia powszechna PWN © Wydawnictwo Naukowe PWN SA | | | | | AUSTRALOPITEKI | AUSTRALOPITEKI, Australopithecinae, najdawniejsze cz艂owiekowate, znane z wykopalisk w RPA, Tanzanii, Kenii i Etiopii; wiek znalezisk 3,7–1,3 mln lat, wg hipotez niekt贸rych badaczy australopiteki mog艂y pojawi膰 si臋 ju偶 4 mln lat temu lub nawet jeszcze wcze艣niej; cechy budowy: b. ma艂a obj臋to艣膰 m贸zgoczaszki (艣rednio ok. 500 cm3), b. masywne i wystaj膮ce szcz臋ki (prognatyzm), uz臋bienie o wielkich trzonowcach i przedtrzonowcach, ale kr贸tkich k艂ach i ludzkim kszta艂cie 艂uku z臋bowego; rozszerzona miednica i stopa o nieprzeciwstawnym paluchu dowodz膮 przystosowania do dwuno偶nego chodu. Australopiteki wytwarza艂y prymitywne narz臋dzia kam., prawdopodobnie uprawia艂y prymitywne 艂owiectwo; nie zna艂y ognia; rozr贸偶nia si臋 2 synchronicznie wyst臋puj膮ce typy australopitek贸w: africanus i robustus; nie jest jasne, czy by艂y to 2 gat. biol. (2 r贸偶ne linie ewolucyjne), czy tylko odmiany lub indywidualne warianty tego samego gatunku.
Komentarze: Nowa encyklopedia powszechna PWN © Wydawnictwo Naukowe PWN SA | | | |
|
S艂owniczek 
